Ջավախքի աշխարհագրությունը,

[Javakhk]

Ջավախքի աշխարհագրությունը

Աշխարհագրական միջավայր: Ջավախք գավառի պատմաաշխարհագրական սահմանների վերաբերյալ պահպանվել են բազմաթիվ տեղեկություններ, ուստի մի շարք գիտնականների կողմից առաջարկվել են Ջավախքի ճշգրիտ սահմանազատման զանազան տարբերակներ, որոնք բխում են սկզբնաղբյուրների յուրովի մեկնաբանությունից: Ի թիվս Գուգարքի այլ գավառների` ՙԱշխարհացույց՚-ում հիշատակվում է նաեւ Վերին Ջավախքը. ՙԵրեքտասաներրորդ աշխարհ է Գուգարք ի մտից Ուտիացւոց, ունի գաւառս ինն. զՁորոփոր, զԿողբոփոր, զԾոբոփոր, զՏաշիր, զԹռեղս, զԿանգարս, զՋաւախս Վերին, զԱրտահան, զԿղարջս: ... Ունին արդ Վիրք հանեալ ի Հայոց՚ և ՙ...սկսեալ ի Վոհ գետոյ եւ ի հիւսիսոյ Տայոց, Կղարջք, զոր ի Հայոց հանեալ է, եւ Շաւշէթ, Արտահան գաւառ, զոր առեալ է ի Հայոց. ընդ որ անցանէ գետն հզօր Կուր, որ ի Տայոց գալով, ի Կող գաւառէ ընդ ստորոտս Ջաւախաց իջանէ ի Սամցխէ...՚: Վերին Ջավախքի տեղադրության հարցում հայ եւ վրաց պատմագրության մեջ տարակարծություն չկա: Այն համապատասխանում է Ջավախքի բարձրավանդակին: Ջավախքը տարածվում է Կուր գետի գլխավոր աջ վտակներից մեկի` Փարվանայի ավազանը ներառող եւ ջրբաժան լեռնաշղթաներով 3 կողմերից (բացառությամբ արեւմտյանի) սահմանազատված բարձրավանդակի վրա, որը զբաղեցնում է շուրջ 2600 քառ. կմ մակերես և գտնվում է ծովի մակերեւույթից 1700 մ միջին բարձրության վրա. ՙ...ի Փարաւնոյ մինչեւ ի գլուխն Կուր գետոյ, որ է Ջաւախէթ...՚:

Գետեր: Փարվանան` Ջավախքի մայր գետը, հոսում է երկրամասի գրեթե կենտրոնով եւ արեւմուտքում` Խերթվիս բերդի մոտ միախառնվում Կուրին: Երկրամասի մնացյալ բոլոր գետերը Փարվանայի աջ ու ձախ վտակներն են: Դրանց թվում են` Բուղդաշենը, Քառասնակնը (ձախակողմյան), Հեշտիաջուրը, Աբլարը, Ճանճղաջուրը եւ Ջոբարեթը (աջակողմյան) վտակները: Գետերը մշտահոս են, սնումը` հիմնականում աղբյուրներից: Բացառությամբ Փարվանա գետի, որի հունն առավելապես անցնում է ձորամիջով, մյուս գետակները հոսում են հարթ տարածություններով:

Լճեր: Ջավախքի բարձրավանդակը հարուստ է մեծ ու փոքր լճերով. ՙ...լեառնադաշտքն Ջաւախաց բազում լճօք, լի զանազան ձկամբք...՚: Դրանք ցրված են ողջ երկրամասով մեկ եւ հիմնականում չունեն ջրհավաք փակ ավազան: Առավել հայտնի լճերը 6-ն են: Ամենաընդարձակն է Փարվանա լիճը, որի մակերեսը կազմում է 37,5 քառ. կմ, առավելագույն խորությունը` 3,3 մ: Ըստ ծովի մակերեւույթից ունեցած բարձրության, Ջավախքի լճերը դասվում են հետեւյալ կերպ. Մադաթափա (2108 մ), Փարվանա (2076 մ), Տաբածղուր (1990 մ), Սաղամո (1986 մ), Խանչալի (1928 մ) եւ Խոզապին (1798 մ): ոյություն ունեն նաեւ անհամեմատ ավելի փոքր մի քանի լճեր, որոնցից հիշատակելի են Լեւալգյոլը (2560մ), Թարանգյոլը (2079 մ), Բուղդաշենը (2040 մ) եւ Զատկի ?Զրեսկ? լիճը (1720 մ): Խոշոր լճերից միայն Տաբածղուրն ու Խոզապինն ունեն ջրհավաք փակ ավազան, իսկ մյուսներից սկիզբ են առնում լեռնաշխարհի մեծ ու փոքր գետերը: Բացառությամբ Խոզապին լճի, որի ջուրն աղի է (ՙՋուրը դառն-աղային համ ունի եւ պարունակում է կիր, նատրիում, մագնեզիա, քլոր, ածխաթթու եւ ծծմբախառն թթվատ. 1000 խոր. սմ ջրի մեջ պարունակվում է 0,8804 գրամ պինդ նյութ: Ոչ մի ձուկ չկա ջրում եւ չի էլ կարող ապրել՚), մյուսները ձկնառատ են եւ ունեն քաղցրահամ ջուր:

Լեռներ: Ջավախքի բարձրավանդակը հյուսիսից, արեւելքից եւ հարավից սահմանազատված է ջրբաժան լեռնաշղթաներով: Առավել բարձր գագաթներ ունեն Աբուլը (3301 մ), Սամսարը (3284 մ), Փոքր Աբուլը (2799 մ), Մադաթափան (2714 մ), Սբ. Հովհաննեսը (2375 մ), Տաշվանկան (1883 մ) եւ այլն:

Անտառներ: Ջավախքում անտառների երբեմնի գոյության առաջին վկայությունը մեզ է հասել Սամսար ժայռափոր հուշարձանախմբում պահպանված Ժ-ԺԲ դարերին վերագրվող վրաց մեսրոպատառ մի արձանագրության մեջ: 1595 թ. կազմված ՙյուրջիստանի վիլայեթի ընդարձակ դավթար՚-ում հիշվող Անտառային Ջավախք անունը կրող գավառակի (Ախալցխայի փաշայության Խերթվիսի լիվայում) գոյությունն ինքնին վկայում է Ջավախքի արեւմտյան եւ հյուսիսարեւմտյան մասի անտառներով հարուստ լինելը: 1745 թ. Վախուշտի Բագրատիոնի հեղինակած ՙՎրաստանի աշխարհագրության՚ մեջ Ջավախքը բնութագրված է որպես անտառազուրկ երկրամաս. ՙ... միշտ ձյունով է ծածկված, անտառից զուրկ, լանջերը խոտավետ ու ծաղկավետ, աղբյուրները բազմաթիվ եւ համեղ: Տարածվում է հարավից դեպի հյուսիս ...՚: Ի դեպ, բնակլիմայական նույնպիսի պայմաններ ունեցող հարեւան Աշոցքի վերաբերյալ Վախուշտին նշել է. ՙ...ամբողջապես լեռներով է պատած. իսկ մեջտեղը հարթ է եւ լեռնակողմը բլրանման, իսկ բերքատու ցորեն, գարի, կտավատ, վարսակ եւ ուրիշ ոչինչ` ոչ մրգեղեն եւ ոչ էլ բանջարեղեն: Խոտի առատության պատճառով անասունները շատ են ...՚: Վերոհիշյալ տվյալների հանրագումարից հետեւում է, որ Ջավախքում գլխավորապես անտառապատ է եղել երկրամասի ծայր արեւմտյան եւ հյուսիսարեւմտյան մասերը, որոնք զգալի չափով այսօր էլ անտառածածկ են: Հատկանշական է, որ արդեն ԺԸ դարում երկրամասին բնորոշ էր այժմյան համայնապատկերը: Ուստի, միանգամայն անհիմն են բոլոր այն պնդումները, որոնց հեղինակները փորձում են Ջավախքի անտառների կորստյան մեղքը բարդել 1830թ-ից ի վեր երկրամասում բնակություն հաստատած Կարնո հայության վրա: Անտառների նվազման իրական պատճառը հավանաբար եղել են բնակլիմայական խիստ պայմանները. ՙաւառում շատ քիչ անտառներ կան: Մերենիայի անտառի ծառերի տեսակները շատ են, եւ կան` թխկենի, բարդի, կաղնի, սին (պիսականիշ): Ճոպարէթի անտառներում կայ նաեւ մայրի ու եղեւնի: ...Ժողովուրդը կլիմայի խստութեանն է վերագրում ծառատունկերի բացակայութիւնը: Նոյն իսկ քաղաքի արքունական պարտէզում, մօտաւորապէս 1,5 դեսեատին տարածութեամբ, նմանապէս` բացի յիշած ծառերից` ուրիշները չը կան՚: 1893 թ. մի հաղորդագրության մեջ գրանցված է ՙՄօտ յիսուն տարի սրանից առաջ, այս գաւառի հիւսիսային մասը, եւ Բարալէթի եւ Վարեւանի հասարակութեանց բռնած տեղերի

մեծ մասը եւ ծածկուած էր անտառներով, որոնցից այժմ տեղ-տեղ մնացել են միայն թփուտներ (մացառներ)՚: Լրատվական մեկ այլ տեղեկության համաձայն` ԺԹ դարի վերջերին Ջավախքում անտառաշերտ պահպանվել էր միայն Մերենիայի եւ Ջոբարեթի մերձակայքում: Հայրենական մեծ պատերազմից հետո ջավախահայության ջանքերով երկրամասում (Նինոծմինդա, Տամալա, Վաչիան, Օրոջալար եւ այլն) իրականացվել են անտառապատման աշխատանքներ: Այդ գործում առանձնապես մեծ է անտառաբույծ Հովհաննես Հակոբյանի վաստակը: Ազավրեթ, Ալաստան եւ Կոկիա գյուղերը համատեղ ուժերով ստեղծել էին անտառտնտեսություն: Ներկայումս գործում է միայն Ազավրեթի անտառտնտեսությունը: Աճեցված տնկիներով կանաչապատվել են Բեժանո, Ազավրեթ, Ալաստան, Կաճո, Քարսեպ, Արագյալ, Մաջադիա, Դիլիվ, ոնդուրա եւ այլ գյուղերին հարող տեղամասերը, գլխավորապես լեռնալանջերը: Արհեստական անտառների ստեղծման շնորհիվ վերջին տասնամյակներին նկատվել է խստաշունչ կլիմայի մեղմացում:

Գյուղատնտեսություն: Ջավախքում գյուղատնտեսության առավել զարգացած ճյուղերն են` հացահատիկային կուլտուրաների մշակումը (գարի, ցորեն, կտավատ, վարսակ եւ այլն) եւ անասնապահությունը: Ի դեպ, անասնապահության զարգացման համար երկրամասի ընձեռած նպաստավոր պայմանները մշտապես գրավել են ոչ միայն տեղացիներին, այլ նաեւ հեռավոր եւ մոտակա գավառների այլազգի բնակիչներին: Հայտնի է, որ յուրաքանչյուր տարի ամառային արոտավայրերի որոնման նպատակով Ջավախք ժամանող վրաց անասնապահների անհամար հոտերը մեծ վնաս էին հասցնում երկրամասի երկրագործությանը. ՙաւառի գիւղատնտեսութեանը վնասում են նաեւ հովւութեամբ պարապող թուշերը, որոնք Թիօնէթի գաւառից իրանց ահագին հօտերով գալիս են, մեր գաւառով անցնում դէպի եօգ-Դաղի եւ Արդահանի շրջանի արօտները: Գնալու ժամանակ եւ վերադարձին նրանց հօտերը վնասում են մեր գիւղացու արտերը, որի շնորհիւ յաճախ ընդհարումներ են լինում՚: 1899 եւ 1900 թթ. երկրամասի գյուղատնտեսությանը նկատելի վնաս էին հասցրել հացի բզեզն ու հոտենտոտյան մլուկը: Տուժած գյուղերին օգնություն ցույց տալու նպատակով 1900 թ. ստեղծվել էր կոմիտե` Թիֆլիսի նահանգապետ ... նախագահությամբ եւ ՙՄշակ՚-ի խմբագիր Ալ. Քալանթարի ու հայտնի կովկասագետ Ե. Վեյդենբաումի մասնակցությամբ: Տեղում կատարված աշխատանքների արդյունքում աղետից տուժած գյուղերն ըստ վնասվածության աստիճանի բաժանվել են երեք խմբի: Առավել օգնության կարոտ սովյալ բնակչությանը (259 տուն, 1369 բնակիչ) կառավարության կողմից հատկացվել էր 3000 ռ.` ալյուրի ձեռք բերման եւ բաշխման համար: Հետպատերազմյան տարիներին Ջավախքում լայն տարածում է գտել կարտոֆիլի մշակությունը:

Հատված Սամվել Կարապետյանի ՙՋավախք՚ գրքից

[Javakhk]

http://travel.javakhk.net/general_nature.html

Basic Info for Tourists

Javakhk is known for its relatively cool climate: Winter is cold and with much snow, Spring and Autumn are cool and rainy, Summer is sunny but not hot. The period May-September is the ideal time to visit Javakhk. Here is the basic data on climate:

Annual precipitations 500-700 mm.

Average temperature in winter -3 -15OC, absolute min -41OC

Average temperature in summer +13 +21OC, absolute max +39OC

Average annual relative humidity 65-75%

-------------------------------------------------------------------------------

Geographical Outline

Location: There is no disagreement in Armenian and Georgian historiography regarding the geographical position of Upper Javakhk: it is located in what is known as the Javakhk Plateau embracing the basin of one of the main right tributaries of the Koor river, the Parvana, and surrounded by mountain chains serving as watersheds on 3 sides (except for the western one). It occupies a territory of 2600 km2 and is located at an average altitude of 1700 m above the sea level.

Rivers: The Parvana, the main river of Javakhk , flows almost through the centre of the region and merges into the Koor river in the west, near Fortress Khertvis. All the other rivers of the region (the Boughdashen, the Karasnakn (left), the Heshtiajur, the Ablar, the Janjghajur and Jobaret (right)) are the right and left tributaries of the Parvana. They are fed by springs are constantly flowing. All the rivers flow across flat surfaces, except for the Parvana, which mainly runs through the gorge.

Lakes: The Javakhk Plateau is rich in big and small lakes. These lakes are scattered all over the region and in most cases do not have catchment basins. There are 6 well-known lakes, the largest of which is lake Parvana with a surface of 37,5 km2 and a maximum depth of 3,3 m . According to the altitude above the sea level, the lakes in Javakhk are classified in the following way: the Madatapa (2108 m), the Parvana (2076 m), the Tabatzghur (1990 m), lake Saghamo (1986 m), Khanchaly (1928 m) and Khozapin (1798 m). Among the large lakes, only the Tabatzghur and the Khozapin have catchment basins, while the others serve as sources for all the big and small rivers of the region. All the lakes abound in fish and have sweet water with the exception of lake Khozapin having salty water. The water is salty and contains lime, magnesium, chloride, and sulfurous acid.

Mountains: In the north, east and south, the Javakhk Plateau is surrounded by mountain ranges serving as watersheds. Mounts Aboul (3301 m), Samsar (3284 m), Pokr (Smaller) Aboul (2799 m), Madatapan (2714 m), St. Hovhannes (2375 m), Tashvanka (1883 m) and others are known to have the highest peaks.

Forest Cover: The first record testifying that there were forests in Javakhk is a Georgian (written with Armenian letters) inscription of X-XII c.c. preserved in the carved-in-rock monument complex called Samsar.

The “Large Register of Gyurjistan Vilayet” made in 1595 bears a reference to a small province named Antarayin ( Forest ) Javakhk in Khertvis Liva of Akhaltskha. This name is the eloquent proof of the fact that the west and north-west of Javakhk abounded in forests.

In the “Geography of Georgia” written by Vakhoushty Bagrationy in 1745, Javakhk is described as a province completely devoid of any forest cover. Interestingly, in the XVIII c. the province had already lost most of its forest cover. Therefore, the allegations that the Armenians from Karin who settled in Javakhk in 1830 were to blame for the disappearance of forests in the province are groundless. Most probably, the true reason for the disappearance of the forests was the severe natural and climatic conditions.

After the Great Patriotic War, forests were planted in the province with the efforts of the Armenians of Javakhk and forester Hovhannes Hakobian made a particularly great contribution to this undertaking. The severe climate has grown mild in the recent decades due to the planting of artificial forests.

Agriculture: The most developed branches of agriculture in Javakhk are the cultivation of cereals (barley, wheat, flax and oats) and stockbreeding. The local people as well as the inhabitants of the nearby and distant provinces have constantly been attracted by the favorable conditions of the province for the development of stock raising. The countless herds of the Georgian stockbreeders who came to Javakhk every year to find summer pastures caused great damage to the farming in the province. In 1899 and 1900, the corn bug and beetle caused great damage to the agriculture of the province and, in 1900, a committee was set up headed by the governor of Tbilisi . In the post-war period, the cultivation of the potato was widely spread in Javakhk.