Զորի Զորյան

[Javakhk]

Զորի Զորյան

Ախալցխայի 1918-21 թթ. հերոսական ինքնապաշտպանության առաջնորդ Զորի Զորյանի մասին Երվանդ Սիմոնյանի հուշերը։ Հատված Երվանդ Սիմոնյանի “Ախալցխան կրակե օղակում” գրքից (“Հուշարձան” հրատարակչություն, Երեւան, 2000 թ.)։

Զորյան 1929 թ.։

Զորի Նավասարդի Զորյանը ծնվել է 1886 թվականին Թիֆլիսում։ Հայրը՝ Նավասարդը, զոկ էր, Թիֆլիս էր տեղափոխվել Ցղնայից։ Մայրը՝ Էփեմիան, ծնվել էր Թիֆլիսում. եղել իր ժամանակի խելացի ու կրթված կանանցից մեկը։ Նրանք սերել են երեք ուստր՝ Ռուբեն, Տիգրան, Զորի և երեք դուստր՝ Սոնա, Վարսենիկ, Սիրանուշ։ Երեք եղբայրներն էլ եղել են հայ դատի նվիրյալներ։ Ռուբենի բուռն կյանքը վաղ է ընդհատվել։ Տիգրանը “Քաղաքների միություն” կազմակերպության կողմից 1916-1917 թթ. գործուղվել է ռուսական բանակի գրաված մի շարք վայրեր՝ որբերի ե գաղթականների տեղավորման, նրանց սնունդը, հագուստը, բուժսպասարկումը կազմակերպելու նպատակով։ Մահացել է 1942 թվին, Թիֆլիսում։

Զորին գիմնազիան ավարտել էր Թիֆլիսում, ապա ընդունվել և ուսանել պոլիտեխնիկումում՝ տնտեսագիտության մասնագիտությամբ։ Սակայն հոր մահից հետո, նյութական միջոցների սղության պատճառով, կիսատ է թողնում ուսումը։ Երիտասարդական տարիներից նվիրվում հասարակական-քաղաքական գործունեությանը։ 1917 թվի ամռանը ընտրվում է Ախալցխայի քաղաքագլուխ եւ կարճ ժամանակամիջոցում դառնում ժողովրդի սիրելին՝ անխտիր բոլորի, առանց ազգության կամ դավանանքի խտրության։ Այդ վճռական նշանակություն ունեցավ եւ հնարավորություն տվեց Զորյանին 1917-1920 թթ. բախտորոշ օրերին փայլուն կերպով կազմակերպել Ախալցխայի ինքնապաշտպանությունը։ Նրա օրոք, 1917 թ. Ախալցխայում սկսեց լույս տեսնել “Շարժում” թերթը։ Նա ունեցել է մեկ որդի՝ Հրանտ անունով, որը հետագայում տեղափոխվում է Մոսկվա և պետական բարձր պաշտոններ կարում։ 1942 թվականին, 56 տարեկան հասակում Զորին զոհվեց ավտովթարից Թիֆլիսում։ Թաղված է Պետրե-Պավլեի գերեզմանատանը։

Զորին բարակիրան էր, բարձրահասակ, մարմնի դաշն կազմով, գեղեցիկ դեմքով։ Գլուխը, մանանավանդ, շատ էր գեղեցիկ. մետաքսի նման փափուկ, բաց գույնի մազերը նստած էին ճերմակամաշկ, լայն, խոհուն ճակատի վրա։ Սևահոն էր, հոնքերի տակ բարությամբ փայլող խաժ աչքերով։ Դեմքը միշտ մաքուր սափրած էր, երբ, օրվա որ ժամին էլ տեսնեիք։ Կարճ կտրած բեխեր էր կրում։ Ուներ առաքինի, խոհուն ու բարի, անչափ բարի հայացք ու շենշող դեմք, որից ազնվություն ու շիտակություն էր բուրում։ Համեստ էր և՝ ոչ ձևացյալ, այլ բնածին, միանգամայն զերծ ցուցամոլությունից։ Ես բավականաչափ մարդկանց եմ հանդիպել կյանքում, բայց այդքան կիրթ, կուլտուրական, այդքան համեստ ու ազնիվ, այդքան շիտակ ու աննենգ, այդքան ժուժկալ ու անթերի բնավորության չեմ հանդիպել։ Հագնվում էր պարզ, բայց միշտ մաքուր, ըստ պատշաճի։ Խոսում էր ցածր, բարեհնչուն ձայնով, սահուն՝ հայերեն թե ռուսերեն, կամ վրացերեն։ Ինչ լեզվով էլ, ում հետ էլ խոսեր, կխոսեր շատ հանգիստ, առանց բորբոքվելու, բայց համոզիչ ու տրամաբանական։

Իսկ եթե մեկը մտներ նրա աշխատասենյակ, նա իսկույն վեր կկենար, սիրալիր կբարեւեր, կհրավիրեր նստել, նոր միայն կլսեր այցելուին, որին, գործը ավարտելուց հետո, նույն սիրալիրությամբ կճանապարհեր՝ տեղից վեր կենալով ու հրաժեշտ տալով՝ ձեռքը թոթվելով։ Անձամբ ինձ հետ, մի 16 տարեկան պատանուս հետ նա միշտ այդպես էր վարվում, որից ես խիստ անհարմար էի զգում, ամոթից շիկնում ու շփոթվում, երբեմն նույնիսկ ասելիքս մոռանում։

Առաջին անգամ նրան տեսա 1918թ. առաջին օրերին Ախալցխայում։ Դպրոցի դահլիճում ինչ-որ ժողով էր։ Սի քանի մարդ էր դեռ եկել, երբ ներս մտավ Զորյանը, ցիլինդրը հանեց, գլխի շնորհալի շարժումով ընդհանուրին բարևելուց հետո մոտեցավ ու մեկ-մեկ թոթվեց բոլորի ձեռքը։ Զգեստից ճանաչելով, որ ես ճեմարանցի եմ, հարցրեց ճեմարանից, ուսուցիչներից. Ալթունյանից։

Մի անգամ, այդ դառն օրերին, ինքնապաշտպանության գործով Սազել էր եկել։ Ներս մտավ մեր գոմի օդան, ուր սովորաբար հավաքվում էին գյուղացիները՝ որպես ժողովատեղի։ Ընդհանուր բարևելուց հետո բոլորին ձեռք տվեց ու նստեց սաքուի վրա, ցածում, տարեց մարդիկ ինչքան “վեր համմեցեք” արին, չեղավ։ Մնաց ցածում, հանեց ծխախոտատուփը եւ մեկնեց կողքի նստողներին։ Քեռիս, որ սովորություն ուներ միշտ կրակի կողքին նստել, ունելիով կրակ հանեց վառարանից եւ մոտեցրեց Զորյանին, որ գլանակը կպցնի, նա սկզբում հրաժարվեց (քեռիս նրանից տարիքով էր), ապա տեսավ, որ չեղավ, գլանակը վառեց, ապա վեր կացավ, քեռուցս շնորհակալություն հայտնեց ու նորից նստեց։ Ցորյանի մեկնելուց հետո գյուղացիներից մեկը՝ Թաթո պուպուշը, գլուխը տարուբերելով ասաց.

- Աստվածներդ կսիրեք, իսիկ մա՞րդ է, թե՞ հրեշտակ։ Իսպես ալ մարդ ըլլի՞։

Զորի Զորյանը ինքը հավատացյալ չէր, բայց հարգում էր հավատացյալների կրոնական զգացմունքները։ Այսպես, Ախալցխայում կար թուրքական մի մզկիթ։ Երբ թուրքերը սկսեցին Ախալցխայի եւ նրա շրջակա հայ և վրացի գյուղերի պաշարումը՝ 1917 թվի դեկտեմբերի 29-ից, թուրքական մզկիթն իր մոլլայով և փոքրաթիվ հավատացյալներով մնացին ինքնապաշտպանության կոմիտեի հովանու ներքո։

Զորյանը հատուկ պահակ կարգեց հիշյալ մզկիթի վրա, որպեսզի քաղաքի երիտասարդները չքանդեն այն, չվնասեն մոլլային եւ մյուս թուրք բնակիչներին, որ կային Ախալցխայում։ Իհարկե կրոնական այդ հանդուրժողականությունը կապված էր նաև քաղաքական կանխատեսության հետ, որր և լիովին արդարացավ։

Որոշ ժամանակ անց, թե այդ թուրք բնակչության ապահովության և թե այն նպատակով, որ նրանք գաղտնի հարաբերության մեջ չմտնեն մեզ պաշարող թուրքերի հետ և լրտեսություն չանեն ի վնաս ինքնապաշտպանության, Զորյանը կարգադրեց թուրքերին ներկալել քաղաքի բանտում (խորհրդային կարգերի օրոք կոնֆետի ֆաբրիկայի շենքը), որը փետրվարյան հեղափոխությունից հետո դատարկ էր մնացել։ Ներկալված թուրքերի հետ լավ էին վարվում և հնարավորության սահմաններում ապահովում նրանց կարիքները։ Այդ օրերին պաշարված քաղաքն ինքն էլ հացի և գյուղատնտեսական մթերքների սուր կարիք էր զգում, և իր 20-25 հազար բնակչությանը բավարարում էր մի կերպ։ Ծանր, մղձավանջային օրեր էին։ Պաշարված քաղաքը կտրված էր դրսի աշխարհից։ Ազղորը պինդ փակել էր Թիֆլիսի ճամփան։ Ասպինձան կտրել էր մեզ Ախալքալակի հացառատ ու անասնապահական մթերքներով հարուստ շրջանից։ Ախալցխայի գավառի թուրքական գ|ուղերը՝ Ուրավելը, Լեպիսը, Ասպինձան, Ազղորը, Ադիգենր, Փոցխովն ու Քոբլիւան, որտեղից նախկինում քաղաքն ստանում էր իր պարենը, փոխարենը տալով արհեստագործության արտադրանք, այժմ կտրված էին քաղաքից, որը պաշարված էր չորս կողմից։ Չնայած պարենային այս սուղ վիճակին, թուրք գերիները ստանում էին բավարար քանակի սնունդ։

Զորի Զորյանի և իր եղբոր՝ Տիգրան Զորյանի գերեզմանը Թիֆլիսի Պետրե-Պավլեի գերեզմանոցում։

-------------

Page address for references / Էջի հասցեն հղումների համար / Aдрес для ссылок:

http://www.javakhk1915-23.com/J15-23_docs/..._Zorian_am.html

[Javakhk]

ЗОРИЙ ЗОРЬЯН - "ДЕЯТЕЛЬНЫЙ И ХРАБРЫЙ ЗАШИТНИК ГОРОДА"

Артюш Саносян

"Урбат" № 15, 27 июля 1990 г.

В газете "Шаржум" от 26 ноября 1917 г., издававшейся в Ахалцихе, читаем: "24—го числа сего месяца получено сообщение, что на место прибывает новоизбранный городской глава, дашнак Зорий Зорьян..." В сообщении далее описывается, как весь город, в сопровождении духового оркестра городской школы, со знаменами ремесленных союзов и АРФ Дашнакцутюн вышел к окраине встречать прибываю щего из Тифлиса Зория Зорьяна.

Ахалцихцы вышли встречать молодого человека, которому только исполнился 31 год, не подозревая, каким городским главой и организатором станет этот человек, как много он сделает для христианского населения города и всего уезда (армян, грузин, русских), для евреев и главное — для армян в эту тяжелую пору...

Как сообщает Ерванд Симонян (в воспоминаниях "Лица и случаи") Зорий Навасардович Зорьян родился в 1886 г. в Тифлисе. Отец был родом из Цхны, зок (армянская этнографическая группа в гаваре Гохтн), мать, Ефимия, родилась в Тифлисе и была одной из образованных и умных женщин города. Зорий окончил гимназию в Тифлисе, поступил в политехникум. Однако после смерти отца для семьи наступили тяжелые времена, и он не смог закончить учебу.

В годы сталинского террора 3. Зорьяна сослали в ссылку, откуда он вернулся 3 года спустя без единого зуба во рту. Он удивленно спрашивал жену, тоже вернувшуюся из ссылки, как она вынесла эти мучения... В 1943 Зорий погиб в Тбилиси в автокатастрофе.

...Зорий Зорьян всего месяц как исполнял ответственную должность городского главы Ахалциха, когда в уезде резко обострились межнациональные отношения. Местные турки, составлявшие более 60 % населения, подстрекаемые и поддерживаемые Турцией и при содействии Тифлисского национального совета турок (азербайджанцев) Закавказья, 27 декабря 1917 г. собрали под ружье 15.000 человек и осадили Ахалцих, требуя освободить город, сдать его им, поскольку там будет центр их будущего (самоуправляемого) кантона.

Главарь месхетинских турок Омар-эфенди на переговорах с руководством города заявил, что к армянам у них претензий нет, у них счеты с грузинами... Зорий Зорьян, делавший первые шаги как руководитель города и как дипломат, совершенно правильно отказал туркам в их требовании сдать город. Под его руководством сразу же была организована гвардия городской самообороны, которая под началом опытных командиров была послана занимать боевые позиции на Подступах к городу.

Между тем, чтобы еще более усилить напряженность в отношениях и не допустить их мирного разрешения, была организована провокация: на дорогу в Ахалкалак подбросили тела двух убитых турок, обвинив в их смерти армян (знакомый сценарий).

Несмотря на крайнюю взрывоопасность ситуации, 3.Зорьян смог так умно и гибко организовать переговорный процесс с турками, что по его требованию в Ахалцих прибыли представители Кавказского комиссариата.

За короткий период переговоров и подготовки города к самообороне авторитет З.Зорьяна возрос настолько, что 27 января на заседании новоизбранного Национального совета его единогласно избрали председателем национального совета Ахалцихского уезда.

Разумные и конструктивные предложения 3. Зорьяна на заседаниях Межнационального совета г. Ахалциха в январе месяце немало способствовали примирению противоборствующих сторон и установлению мира в уезде, так как он считал, что из этих мелких стычек (тогда еще они были мелкими) может легко разгореться пожар во всем Закавказье (и не ошибался)... Отлично понимая с кем имеет дело, зная о вероломстве турок, он "не выпускал из рук палки", готовя город и население к возможной войне.

При его непосредственном участии и его стараниями 28 января был создан армянский батальон.

Для нормализации ситуации в Ахалцихском уезде (в Месхети) 3. Зорьян прибегал ко всем новым способам; так, 22 февраля по его непосредственной инициативе в Ахалцихе было проведено заседание межнационального совета, где он представил тяжелую ситуацию в крае: безвластие, разбой со стороны турок и пр., и достиг того, что совет решил поставить этот вопрос перед съездом турок в Абастумане 26 февраля.

Когда 6 марта устроившие засаду в Ацкуре турецкие бандиты внезапно напали на военный обоз и убили 9 и ранили 7 армянских солдат, городское правление под руководством Зорьяна приняло совершенно правильное решение о взятии под охрану 200 турок — крестьян и служащих, бывших в городе, чтобы уберечь их от самосуда.

Была усилена охрана и турецкой мечети, которая по предложению 3. Зорьяна охранялась еще с 29 декабря 1917г. для предотвращения возможных актов мести христиан или провокации самих турок.

Дальнейшие события показали, что городское правление Ахалци-ха и Армянский национальный совет во главе с 3. Зорьяном действовали правильно, умно, вели дальновидную политику.

Ацкурские турки были сильно обеспокоены судьбой своих соплеменников в Ахалцихе. Они постоянно звонили 3. Зорьяну, обещали и предлагали обменять армян и грузин Абастумана и Ацкура на ахалцихе к их турок. Городское правление и Армянский национальный совет беспрепятственно и в целости—сохранности вывели турок из города, но те, по своему обыкновению, нарушили договор и не освободили армян и грузин. Это вероломное поведение турок подтверждает и представитель партии "Мусават" Али Асар Наджафов ("Шаржум", 1918г., № 20).

Армяне вынуждены были арестовать несколько десятков турок, которых 30 марта Зорьян обменял на армян и грузин Абастумана и Ацкура.

3. Зорьяну удалось преодолеть еще одно препятствие: по приказу Сейма от 7 марта национальные воинские формирования выводились из подчинения Национальных советов, а это сильно осложняло организацию обороны. Приложив все свои усилия, 3. Зорьяну удалось мастерски избежать выполнения этого приказа, не испортив при этом отношений с представителем местных воинских властей генералом Макае-вым (Макашвили).

"Городское правление Ахалциха сообщает к сведению товарищей и граждан Ахалциха, что злоумышленники распространяют слухи, порочащие честь и достоинство евреев — граждан Ахалциха... Просим не верить этим слухам и соблюдать столь важные для города спокойствие и порядок".

Это заявление за подписями 3. Зорьяна и других членов городского правления спубликовано в газете "Шаржум", № 13 от 1918 г.

Что это были за слухи?

Памятник ахалцихским ополченцам, павшим в Ацкуре и Цукруте.

"Евреи заготавливают в большом количестве бинты для турок, евреи собираются поджечь городской мост, евреи шпионят в пользу турок" и т.п.

К чести армянского населения города надо сказать, что, благодаря действиям городского правления под руководством 3. Зорьяна, эти слухи воспринимались именно как провокации с целью рассорить армян и евреев города.

Несмотря на трудности и опасность, 3. Зорьян один или в сопровождении членов правления днями и ночами обходил позиции сил самообороны, бывал в приграничных с турецкими селах, сам знакомился с ситуацией и решал нужды населения и солдат. У него не было корыстного интереса. Жил он хуже, чем средний гражданин, никогда не запускал руку в карман самообороны и не позволял этого другим. Поэтому люди верили ему; он олицетворял для них движение самообороны, и люди шли за ним не раздумывая и не сомневаясь.

Армяне (и не только они) буквально боготворили его и все удачные действия самообороны приписывали ему.

Вот еще одно сообщение в газете "Шаржум" (1918г., № 23):

"Дорогой товарищ редактор "Шаржума". Я хочу подарить деятельному и храброму защитнику, городскому главе 3. Зорьяну 100 рублей с тем, чтобы он употребил их на пользу неимущим семьям воинов, павших в Ацкуре.

Ахалцихец."

Даритель не назвал своего имени; для него это было неважно. Важным было общее дело. Так поступали многие, следуя патриотическому примеру 3. Зорьяна.

Эти чувства доверия, чести, справедливости, искренности сплотили не только ахалцихских армян, но и грузин, евреев, русских, ставших единым кулаком. Именно благодаря этому они и победили.

И сегодня в Месхетии и в Джавахке 3. Зорьяна вспоминают с чувством глубокого уважения, говорят о нем так, словно тот жив и стоит рядом с ними.

Человек стал легендой. Память о нем передается от поколения к поколению.

Благодарные потомки ахалцихских храбрецов, по—моему, воздадут должное памяти этого человека (спасшего, как пишет Ерваид Си-монян, население города и уезда от резни дважды — в 1918 и 1921 гг.), если поставят ему памятник в городе и назовут его именем школы и улицы... А правильнее всего было бы вернуть его имя улице, названной благодарными горожанами в его честь еще в 1918 г.

Page address for references / Էջի հասցեն հղումների համար / Aдрес для ссылок:

http://www.javakhk1915-23.com/J15-23_docs/..._Zorian_ru.html