ՀԱՅԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆԸ ԳԵՐՄԱՆԻԱՅՈՒՄ

[Moonlight]

hayer, нужна помощь, любая поддержка. идеально полноцельная программа от гос. учреждений армении (министерство образовании, культуры...), но это пожалуй слишком утопично. или ж НПО, любая организация, или сугубо финансовая поддержка anhat barerarneric:) филантропы? большая просьба использовать ваши связи

Դոկտ. Ժիրայր Քոչարեան

ՀԱՅԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆԸ ԳԵՐՄԱՆԻԱՅՈՒՄ

ԱՆՑԵԱԼԸ ԵՒ ՆԵՐԿԱՆ

Հայա•իտութիւնը Գերմանիայում սկսւեց համեմատաբար ավելի ուշ, այնուամենայնիւ ուրիշ ոչ մի երկրում չապրեց այնպիսի վերելք ինչպէս Գերմանիայում: Յիշենք Անդռէաս Աքուլութուսին (Andreas Akoluthus), որը 1680թ-ին Լայպցիքում լոյս ընծայեց Աբդիէյի Մար•արէութիւնը (Propheten Abdias), լատիներեն տառադարձութեամբ եւ քերականական բացատրութիւններով: Եօհան Եօախիմ Շրօդերը (Johann Joachim Schroeder), ուսանելով հայերէն, 1711թ-ին Ամստերդամում հրատարակեց ՙԳանձ Արամեան լեզուի՚ (Thesaurus Linguae Armenacae) •իրքը. Շրօդերին կարելի է համարել հայա•իտութեան հիմնադիրը Արեւմտեան Եւրոպայում, նա նաեւ առաջինն էր, որ •իտակցեց հայոց լեզւի պատկանելիութիւնը հնդեւրոպականին:

19-րդ դարի աւարտին երեւան եկան մի շարք ակնառու հայա•էտներ, ինչպէսի էին Հայենրիխ Փեթրմանը (Heinrich Petermann), Վինդիշմանը (Windischmann), Փաուլ դը-Լա•արդը (Pauk de Lagarde), Ֆրիդրիխ Միւլերը (Fridrich Mueller), Ֆրանց Բոփը (Franz Bopp) եւ այլն, եւ այսուհանդերձ Հայնրիխ Հիւբշմանին էր վերապահւած ասելու վճռական խօսքը. ՙՀայոց լեզուն հնդեւվրոպականի ինքնուրիւն ճիւղ է՚: Թէպէտեւ այս լեզվաբանները վիթխարի ծառայութիւն մատուցեցին հայա•իտութեանը, այսուամենայնիւ նրանք սահմանապփակւեցին միայն լեզուի (•րաբարի) հետազօտութեամբ: Այս կացութիւնը փոխւեց, երբ արեւելա•էտ Եօզէֆ Մարքւարտը (Josef Marquart) 1864-1930, որը զբաղւում էր ոչ միայն հայոց պատմութեամբ եւ բանասիրութեամբ, այլ նաեւ իր •իտական հեղինակութիւնը ներդնելով` պաշտպանում էր հայ ժողովրդի իրաւունքները եւ դատը: Հայոց նշանաւոր այս բարեկամը դատապարտում էր Սուլթան-Աբդուլ-Համիդի հայահալած եւ կայսերական Գերմանիայի վարած քաղաքականութիւնը Թուրքիայի նկատմամբ առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում եւ յետոյ էլ:

Ժամանակի սղութեան պատճառով կարելի չէ բոլոր վաստակաւորներին մի առ մի թւել, յիշենք միայն մի քանիսի անունները, օրինակ` Եօզէֆ Քարսթը (Josef Karst) եւ իր կոթողական կիլիկեան հայերէնի պատմական քերականութիւնը եւ նրա դեռ չհրատարակւած միջին հայերէնի ընդարձակ բառարանը: Քառլ Լեման-Հաուպտը (Karl Lehmann-Haupt) ուսումնասիրական նպատակով1898-1899 թթ-ին ուղեւորվել է Հայաստան, յատկապէս հետախուզել է Վան քաղաքը եւ շրջակայքը, իր տպաւորութիւնները ամփոփելով 3 հատորանոց աշխատութեան մէջ, որը հրատարակւել է 1910-ին եւ 1926-ին ՙՀայաստանն երբեմն եւ այժմ՚ (Armenien einst und jetzt) խորա•րով, որտեղ նա մանրամասնօրէն անրադառնում է սոցիալ, տնտեսական եւ մշակոյթային փոփոխութեիւններին` որպես արդիւնք 1895-1896 թթ-ի հայոց զան•ւածային կոտորածների: Յիշարժան է նաեւ Քառլ Ռոթի (Karl Roth) կողմից հրատարակւած ՙArmenica՚ հանդէսը, որը դժբախտաբար միայն 2 համար` 1926-ին եւ 1927-ին է լոյս տեսել: Նմանապէս կարճ կեանք ունեցաւ Նիկոլաուս Ֆինքի (Nikolaus Finck), Յակոբ Մանանդեանի եւ Եզնիկ Գեանջեցեանի ՙՀայա•իտական հանդէսը՚:

Երբ խօսք է ասւում Գերմանիայում հայա•իտութեան մասին, պիտի շեշտը դրվի համալսարանական ուսուցմանը: Թէպէտեւ բազմաթիւ •երմանական համալսարաններում ուսումնասիրւել է հայոց լեզուն, սակայն •ոյութիւն չի ունեցել եւ ներկայումս էլ չկայ մի որեւէ հայկական ամբիոն: Եօզէֆ Մարքւարտը առաջինն էր եւ միակը, որին յաջողւեց հիմնել իրանական եւ հայկական բանասիրութեան ամբիոն: Իր մահից յետոյ, 1930-ին վերացաւ այդ ամբիոնը, ցաւօք սրտի նրա երկերն էլ լիովին չեն հրատարակւել, նրա չհրատարակւած ձեռա•րերը պահւում են Հռոմի ՙPontifici Instituto Biblio՚-ում եւ սպասում են հրատարակւելուն: Մարքւարտի յետնորդը` Հանս Հայնրիխ Շեդերը (Hans Heinrich Schaeder), որը ղեկաւարում էր արեւելա•իտութեան ամբիոնը, դասաւանդում էր միայն •րաբար եւ այն էլ ոչ կանոնաւոր:

Դասական կամ •րաբար հայերէն դասաւանդում էին արդէն Հայնրիխ Փեթերմանը (Heinrich Petermann) Բեռլինի համալսարանում, Նիքոլաուզ Ֆինքը (Nikolaus Finck), Մարքուարտը ինչպես նաեւ Շեդերը:

Գերմանական բանասիրական •իտութիւններում նախապատւութիւնը տրված էր •րաբարին, որպէս մեռեալ լեզու, համարժեք լատիներէնին ¢ հին յոյներէնին:

Գերմանական բանասիրութեան մեջ հայոց լեզուն որպես կենդանի առարկայ դիտելու աւանդույթը մշակել ¢ զար•ացրել են հենց իրենք հայերը, որոնցից հատկապես աչքի է ընկնում Արտաշէս Աբեղեանը, որը դասաւանդել է 1926-1945թթ-ին, սկզբում ՙԱր¢ելյան լեզուների սեմինարում՚, որը հիմնւել էր 1887-ին Բիսմարքի օրօք եւ նրա թելադրանքով, 1936-ին այն վերանւանւել է ՙԱրտասահմանա•իտական ճեմարան՚, իսկ 1940-ին միաձուլւել քաղաքա•իտական ճեմարանի հետ` կազմելով համալսարանի 8-րդ ֆակուլտետը, որն էլ վերացաւ1945-ին:

20 տարի դադարից հետո, 1952թ-ին պրոֆ.Գյունթեր Ռաշենքրոնը (Guenter Reichenkron) Արե¢մտեան Բեռլինի նորաբաց Ազատ պետ. համալսարանում վերսկսեց հայերէնի դասավանդումը: Ինձ նախորդողն էր դոկտ. Պետրոս Ֆրունջեանը` մասնա•էտ ար¢մտահայերէնի ¢ •րաբարի: Այդ ժամանակից ի վեր հնդեւրոպական ¢ համեմատական լեզւաբանութեան սեմինարում կանոնաւոր տեղի են ունենում դասախօսութիւններ` ըստ մասնակիցների պահանջի •րաբար կամ աշխարհաբար, արեւելա- կամ արեւմտահայերէն:

ՙՀնդեւրոպական լեզ. ընկերութեան՚ կիսամեայ տեղեկատուի համաձայն որպես համեմատութիւն բերւեւմ է հետեւեալ վիճակա•րութիւունը. 2003թ-ի ամառային կիսամեակում Եւրոպայի 2 երկրների 7 համալսարաններ, ինչպես նաեւ Լոս-Անջելոսի համալսարանը իրենց դասացուցակներում ունէին հայերէն, որոնք տեղի են ունենում հնդեւրոպական եւ համեմատական լեզւաբանութեան շրջանակում` շաբաթական 1 ան•ամ եւ միայն •րաբար: Կշարունակւե±ն արեօք այդ դասախոսութիւնները հաջորդ կիսամեակ, դեռեւս հարցական է: Բացառութիւն են կազմում Բեռլինի Ազատ համալսարանը, ինչպես նաեւ Կրակովի համալսարանը, որտեղ դասախօս է նշանակւել իմ նախկին աշխատակից դոկտ. Ռալֆ-Փեթըր Ռիթերը (Ralf-Peter Ritter), որը դարձել էր Բեռլինի Ազատ համալսարանի` ֆինանսական դժւարութիւնների պատճարով կատարւած կրճատումների զոհը:

Շատ բան փոխւեց այս վերջին 15 տարիների ընթացքում` Գերմանիայի վերամիաւորումից եւ Հայաստանի անկախութիւնից յետոյ: Ոմանց ո•եւորութիւնը չարդարացաւ, ընդհակառակը. այդ նահանջը եւ կամ լրիւ դադարումը կարելի է նկատել հայերէնից •երմաներէն թար•մանւած հրատարակութիւններից: Գերմանական Դեմոկրատական Հանրապետութեան օրօք, այդ երկրի նշանաւոր հրատարակչութիւնները տարեկան թար•մանաբար լոյս էին ընծայում ծաղկաքաղեր •րականութիւնից եւ քնարեր•ութիւնից, թէպէտեւ յաճախ ոչ ուղղակի հայերէնից, այլ ռուսերէնից թար•մանւած, ինչպես նաեւ մասնա•իտական •րքեր` արւեստ, ճարտարապետութիւն, մանրանկարչութիւն եւ այլն: Վերամիաւորւելուց յետոյ որ¢է •իրք հայ •րականութեան մասին չի հրատարակւել:

Վերստին խօսենք Բեռլինի Ազատ համալսարանի մասին, որտեղ հայերէնը իր հիմնման օրից ի վեր ունի մնայուն աւանդոյթ: Գերմանախօս երկրներում եւ, հաւանաբար, համայն Եւրոպայում Ազատ համալսարանը միակն է, որտեղ անընդհատ հայերէն է դասաւանդւում: Ներկա, ամառային 2006 կիասամեակում ունենք շաբաթական 5 առարկաներին նւիրւած 118 ժամ` հետեւեալ կար•ով.

ա) աշխարհաբար, ըստ պահանջի` արեւմտա- կամ արեւելահայերէն

բ) արեւմտա- կամ արեւելահայերէն. նմանութիւններն ու տարբերութիւնները` բառապաշար, քերականութիւն, հնչիւնաբանութիւն

•) •րաբար

դ) հայոց •րերի ստեղծումը. պատմական պատճառները եւ մշակոյթային հետ¢անքները

ե) ինչպես նաեւ Քրիստոֆ Քոխի (Christoph Koch) Եզնիկ Կողբացու ՙԵղծ աղանդոցը՚` պատմալեզւական մեկնաբանութիւններով

Պետք է նշվի, որ թէ° անցեալ կիսամեակի եւ թէ° •ալիք ձմեռային կիսամեակի դասախօսութիւնները տեղի են ունեցել եւ պիտի° ունենան անւճար:

Տարիներ շարունակ ոչ մի •իրք չի •նւել Սեմինարի հայկական բաժնի •րադարանի համար: Մենք ենթակայ ենք խնայողական միջոցառումին, որը ներկայումս կիրառւում է Ազատ համալսարանի նկատմամբ:

Որպէս դասախօս եւ պատասխանատու կան•նած եմ երկընտրանքի առջեւ. մերժել անւճար դասախoսելը թե յանուն հայա•իտութեան աւանդոյթին շարունակել աշխատանքը: Մի•ուցե հայկական բաժնի •րքերն ու մամուլն էլ զօհաբերւի խնայողական ձեռնարկին` ենթարկւի ցրման ու մասնատման: Սեմինարը մեծ չէ, տեղի նեղութիւն կայ, միւս բաժիններն այդ առիթին են սպասում:

Մտածելով ապա•այի մասին` կռահում եմ, որ էլ երբեք չի լինի, ինչ անցեալում էր: Գուցե Ազատ համալսարանում, ինչպես պարա•ան է միւս համալսարանների, ժամանակ առ ժամանակ հնդեւրոպական կամ համեմատական լեզւաբանութեան շրջանակում շաբաթական մեկ ան•ամ մատուցւի •րաբար: Այս ու վերջ:

Դոկտ. Թեսա Հոֆմանի (Tessa Hofmann) օ•նութեան ճիչ-յօդւածը երեւանեան ՙԱզ•՚-ում, ինչպէս նաեւ Համօ Պետրոսեանինը Փարիզի ՙՅառաջ՚ օրաթերթում մնացին անարձա•անք: Բեռլինի Ազատ Համալսարանի հայա•իտութեան բաժինը չստացաւ որ¢է տնտեսական հովանաւորութիւն:

Երբ խօսւում է Գերմանիայի հայա•իտական հեռանկարի մասին, ես պատկերացնում եմ մի հայա•իտական ամբիոն, որտեղ դասաւանդւում է հայա•իտութիւն, ինչպես նա¢ ուսումնասիրւում եւ հրատարակւում է բանասիրական եւ հնարաւորին չափ •իտամշակոյթային երկեր:

Գիտամասնա•էտները առկայ են` դոկտ. Ռալֆ-Փեթըր Ռիթըր, Քրիստով Քօխ,Ռուդի•եր Շմիթ (Ruediger Scmidt) եւ այլն, որոնք պատկանում են համեմատական լեզւաբանութեան ոլորտին, Թեսա Հոֆմանը, մարքուարդեան աւանդոյթին հաւատարիմ, միաձուլել է •իտական եւ մարդասիրական իր նւիրւածութիւնը` այն ապացուցելով իր մինչեւ այժմ հրատարակւած 14 •րքերով: Նա ոչ միայն միջազ•ային ճանաչում •տած հայոց պատմութեան եւ ներկայիս քաղաքական անցուդարձի •իտակ է, այլ նաեւ հմուտ մասնա•էտ հայ մշակոյթի: Վերջապէս մոռացութեան չպիտի տրւի Հայաստանում լաւ պատրաստւած հայա•իտական բոլոր մարզերի մասնա•էտներին: Ուսանող-ուսանողուհիներ էլ այս միջոցին բաւական կան: Եւրոմիութեան երկրներում ներկաումս ապրում են շուրջ 600.000 հայեր եւ դեռ բազմանալու միտումով: Ուսանողներ են •ալու ոչ միայն եւրոմիութեան երկրներից, այլ նաեւ Մերձաւոր Արեւելքից եւ այլ երկրներից: Նրանք բերելու են տեղեկութիւն իրենց երկրներից եւ համայնքներից եւ նորանոր նւաճումների խթան են հանդիսանալու, այնպէս որ հայա•իտութիւնը Գերմանիայում հասնելու է 19-րդ դարավերջի եւ 20-րդ դարասկզբի մակարդակին:

Այսուամենայնիւ •լխաւոր խնդիրն այն է, թէ ո±ր մեկ համալսարանն է պատրաստ հիմնել հայկական ամբիոն եւ ինչու±, չէ որ այսպէս կոչւած շուկայական պայմաններում խօսւում է այն մասին, թէ ՙինչը որ շահաբեր լինի, •ոյութեան իրաւունք կունենայ՚, արդե±օք որեւէ համալսարան հետաքրքրւած է հայա•իտութեամբ, թէ սա միայն հայերի ցանկութիւնն է:

Ցաւով տեղեկացայ (բացակայում էի, Արցախ էի •նացել), թէ Գարե•ին Ա կաթողիկոսի Բեռլին կատարած այցելութեան ժամանակ պատասխանատու յանձնախումբը զլացել էր Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին մատնանշել Ազատ համալսարանի հայա•իտական բաժինը եւ կամ նրան հայա•իտական ամբիոնի անհրաժեշտութեան մասին պատմել: Պատեհ առիթ էր, քանի որ •երմանական կողմը պատրաստ էր ընդառաջել որեւէ հայկական խնդրանքին, յատկապես որ Հայաստանի Հանրապետութիւնը վերադարձնում էր Գերմանիայի համար մշակոյթային անսահման արժեքաւոր 600-ի չափ ձեռա•իր ¢ հնէատիպ •րքեր, որոնք Սովետների կողմից որպես աւար տարւել էին Ռուսաստան:

Դժբախտաբար առիթը չօ•տա•ործւեց Ազատ համալսարանի հայա•իտական բաժնի դասաւանումները ապահովելու եւ ընդարձակելու, ինչպէս նաեւ բանակցութիւն վարելու` հայա•իտական ամբիոնը վերաստեղծելու:

Նոյն վրիպումը կրկնւեց 2003-ի փետրւարին, երբ Հայաստանի նախա•ահ Ռոբերտ Քոչարեանը Գերմանիայի կանցլեր Գերհարդ Շրեոդերի հրաւէրքով •տնւում էր Բեռլինում:

Այս միջոցին յոյսով եմ, որ բոլորս ըմբռնել ենք, որ մի հայա•իտական ամբիոն որեւէ համալսարանում զուտ •իտական կառոյց չէ, այլ նաեւ քաղաքական հան•ամանք, •իտական առկայութեան հարց. ամբիոնը ներկայացնում է մշակոյթ, ազ•, պետութիւն:

[Cepnyc]

տեստ

[Аида Суреновна]

Несколько лет назад доктора Р. Шмидта (Ruediger Scmidt) и меня бегло представили друг другу. Состоялось формальное знакомство. Я ему по почте высылала все части учебника "Крунк Айастани", надеюсь все они до него дошли и доступны также доктору Жирайру Кочаряну. Или нет? Дело в том,что после первой части я получила его (положительный) отзыв, а после 2-3-4 частей, которые вышли с большим перерывом, не получила никакого отклика.

Я высылыла все части докт. Шмидту по адресу, который у меня был на момент знакомства: в Саарбрюкенский университет.

Прекрасно понимаю проблемы, стоящие перед арменистикой в других странах (на примере России), но могу предложить свою помощь лишь по части научной и методической.

Со своей стороны скажу, что, занимаясь арменистикой в России не по долгу службы, а на голом энтузиазме и пока не имея возможности даже переиздать первую часть "Крунк"а, буду рада сотрудничать с единомышленниками в любой доступной форме.