Հայ առաքելական եկեղեցին իր համար ուրիշ առաջնահերթություններ է որդեգրել

[СолнЫчка]

Մեր զրուցակիցն է ՀՀ կառավարության աշխատակազմի ազգային փոքրամասնությունների եւ կրոնի հարցերի վարչության նախկին պետ, ազգագրագետ Հրանուշ Խառատյանը

- Մեր իրականության մեջ չափազանց հաճախ են ընդգծում Հայ առաքելական եկեղեցու գերիշխող ազդեցությունը հայ ինքնության վրա: Ըստ ձեզ` ինչպիսի՞ն է այդ առնչությունը:

- Այսօրվա աշխարհիկ պետություններում կրոնն էթնիկական ինքնության մեջ հանդես է գալիս ավանդութային տեսքով: Վաղ քրիստոնեական միջնադարում ինքնությունն ավելի շատ որոշվում էր կրոնական պատկանելությամբ:

Քրիստոնեական մշակույթի երկրներում շատ ավելի կարևորվում էր կրոնական ինքնությունը (քաղկեդոնիկ-հակաքաղկեդոնիկ, ուղղափառ, կաթոլիկ, բողոքական), քան ազգայինը: Հայ ժողովրդի մեջ սա շատ ավելի հին ավանդույթ ունի` պայմանավորված նրանով, որ արդեն 6-րդ դարից Հայ առաքելական եկեղեցին պաշտոնապես դուրս է եկել ընդհանրական եկեղեցու ուղղությունից` ստեղծելով իր սեփականը, և քաղկեդոնիկ-հակաքաղկեդոնիկ դաշտում մշտապես գտնվում էր թե՛ աստվածաբանական բանավեճերի մեջ, թե՛ սեփական ինքնություն ձևավորելու խնդիր ուներ: Ընդ որում, հարցն այնքան լուրջ էր, որ ՀԱԵ-ից դուրս գտնվող հայ քաղկեդոնականները ենթարկվում էին ամենասուր հալածանքների և օտարվում հայկական միջավայրից: Կրոնական ինքնության ընկալումն այդպիսին էր ոչ միայն Հայաստանում, այլև ողջ տարածաշրջանում: Պատահական չէ, որ 7-րդ դարում Վրաց եկեղեցին անջատվեց հակաքաղկեդոնականությունից և դարձավ քաղկեդոնիկ` որպես դրդապատճառ ունենալով նաև այն հանգամանքը, որ հակաքաղկեդոնիկության միջոցով, լինելով Հայ առաքելական եկեղեցու ազդեցության տակ, տարածվում էր հայկական մշակույթը: Արդեն այդ ժամանակից կրոնական և էթնիկական ինքնությունների առանձնացումը հստակ էր: Դասական միջնադարում, երբ այդ հակադրությունը կորցրել էր իր սրությունը և ՀԱԵ-ն բավականին հեռու էր գտնվում բյուզանդական եկեղեցուց, մուսուլմական տարրի հայտնվելով` ինքնությունը սկսվեց ընկալվել քրիստոնեություն-մահմեդականություն համատեքստում: Եթե նկատել եք, այդ ժամանակաշրջանի գրականության մեջ բավականին հաճախ է օգտագործվում «հայ քրիստոնյա» բառակապակցությունը` առանց մասնավորեցնելու առաքելական լինելու հանգամանքը:

- Իսկ դրա տակ հիմնականում նկատի չունե՞ն առաքելական քրիստոնեությունը:

- Մահմեդականության հետ ակտիվ շփման շրջանում` ոչ: Բայց երբ խնդիրը տեղափոխվեց ներքրիստոնեական մրցակցության դաշտ` հատկապես Արևմտյան Հայաստանի տարածքում (մանավանդ 19-րդ դարում, երբ կաթոլիկ ու բողոքական միսիոներությունը բավականին ակտիվ էր), սկսեց կարևորվել Հայ առաքելական եկեղեցուն պատկանալու հանգամանքը: Հայ առաքելական քրիստոնյաներն իրենց որոշ չափով անպաշտպան էին զգում քրիստոնեական աշխարհում, հատկապես երբ հայ բողոքականներն ու կաթոլիկներն ամեն կերպ շեշտում էին բողոքական և կաթոլիկ աշխարհի` իրենց մաս կազմելը: Սա լրացուցիչ ընդգծվեց Ցեղասպանության ընթացքում, քանի որ թուրքերը զգալի չափով Թուրքիայի քրիստոնյա համայնքների դեմ էին պայքարում, ինչն էլ ամրապնդում էր զոհի քրիստոնեական պատկերացումը: Արևելյան Հայաստանում, հատկապես սովետական շրջանում, երբ կրոնը փաստացի արգելված էր, Հայ առաքելական եկեղեցուն պատկանելությունը գիտակցության մեջ իր տեղը զգալիորեն զիջել էր քրիստոնյա լինելու զգացողությանը: Մինչև այսօր էլ եթե մարդկանց հարցնեք` ամուսնությունների պարագայում ի՞նչ դեր կարող է խաղալ կրոնական պատկանելությունը, առաջնային կլինի քրիստոնեությունը, ոչ թե Հայ առաքելականը: Այսինքն՝ մարդիկ կնախընտրեն ամուսնությունը քրիստոնյայի հետ:

Եթե վերադառնանք այսօրվա իրողություններին, մենք ունենք բավականին հետազոտություններ, որոնք փաստում են, որ ազգային ինքնության մեջ Հայ առաքելական եկեղեցուն պատկանելու խնդիրը հիմա ակտիվացել է, բայց կրոնական տարբերության իմացությունը բացարձակ դատարկ է: Մարդիկ չգիտեն` ինչ է նշանակում ՀԱԵ հետևորդ լինելը և ինչպիսի կրոնական նրբություններ կան: Դա բացարձակապես կապվում է ազգային պատկանելություն հետ` Հայ առաքելական եկեղեցով մկրտվածը հայ է: Ավելին, ոչ թե Հայ առաքելական եկեղեցու մկրտության խորհրդով մկրտվածը, այլ հենց Հայ առաքելական եկեղեցու մեջ մկրտվածը: Փորձ է արվել առաջարկել մարդկանց դիտարկենք մկրտությունը որպես մաքուր կրոնական ծես, սակայն ռեսպոնդենտների մեծ մասը նշում է, որ իրենց համար մկրտությունը սեփական ազգային պատկանելությունը վավերացնելու միջոց է: Մկրտության խորհուրդն այս պարագայում բացարձակապես անկարևոր երևույթ է դառնում: Այլ կերպ ասած` Հայ առաքելական եկեղեցուն պատկանելության խնդիրը զգալի դեր է խաղում էթնիկական ինքնության որոշման հարցում, բայց կենցաղային կյանքում դա ակտիվ դերակատարություն չունի:

- Իսկ կարելի՞ է գնահատել` այդ դերակատարությունն ավելի շատ դրակա՞ն, թե՞ բացասական ազդեցություն ունի:

- Ես կգերադասեի դրա մասին շատ չտարածվել: Թե՛ դրական, թե՛ բացասական կոմպոնենտները միշտ կոնկրետ իրավիճակային են: Անկեղծորեն` ինձ համար շատ ցավալի է, որ մեր ժողովրդի մեջ ինքնությունը ոչ այնքան լեզվի հետ է կապվում, որքան կրոնի, և լեզվի դաշտում կատարվող երևույթներն ուղղակիորեն չեն ազդում ինքնության գնահատականների վրա: Օրինակ` ֆրանսախոս կամ ռուսախոս հայը նորմալ հայ է ընկալվում` ի տարբերություն կաթոլիկ կամ մահմեդական հայի: Այդ երևույթն ունի մոտ 150 տարվա պատմություն, սակայն այսօր եկեղեցու կողմից այդ դիրքորոշումը լրացուցիչ ընդգծվում է, և դա խաղում է իր դերը. մարդկանց գիտակցության մեջ այն նորից գործոն է դառնում:

- Ենթադրում եմ` արել եք հետազոտություններ, որոնք վեր են հանում` ինչպիսին է կապը եկեղեցու և իր հոտի միջև: Արդյո՞ք այդ կապը բավարար մակարդակի վրա է:

- Այդ կապը պետք է դիտարկել ոչ վաղ անցյալում տեղի ունեցած իրադարձությունների հենքի վրա: Եթե ասում ենք` ժողովուրդ, ուրեմն դրա տակ նկատի ունենք նաև Սփյուռքը, որտեղ եկեղեցին տևական ժամանակ իսկապես համայնքային լուրջ գործոն է եղել, և այդ կապը բավականին ակտիվ է գոնե ազգային ինքնությունը պահել ցանկացողների շրջանում: Հայաստանի տարածքում դա բավական խնդրահարույց է: Խորհրդային տարիներին կային եկեղեցի այցելողներ և եկեղեցին կարևորողներ: Նրանք ունեին թե՛ տարիքային, թե՛ մշակութային ընդգծվածություն: Օրինակ` արևմտահայերն ու Ցեղասպանության փրկված սերունդն ավելի կապված էր եկեղեցու հետ, քան արևելահայերը: Եվ ընդհանրապես, Ռուսական կայսրության տարածքում բնակվող ժողովուրդն ավելի մոտ էր աթեիստական աշխարհին, քան` կրոնական: Գուցե պատճառներից մեկն այն էր, որ Թուրքիայում հայերը դիտարկվում էին որպես կրոնական համայնք, և կրոնականությունը շատ ավելի ընդգծված երևույթ էր, քան էթնիկությունը: Արևելյան Հայաստանի տարածքում պատկերը տրամագծորեն հակառակն էր: Ամեն դեպքում անկախությունից հետո, երբ եկեղեցին ազատվեց սովետական կաշկանդվածությունից և մոտ մեկ տասնամյակ դեռ ուշքի էր գալիս, Հայաստանում այլակրոն ներթափանցումների ժամանակաշրջանն էր, և սա լրացուցիչ խթան էր, որ եկեղեցին առավել ագրեսիվ տրամադրվի այլ կրոնական ուղղությունների նկատմամբ: Այսօր եկեղեցին բավականին ինքնահաստատված է, ավելին` բավական սերտաճած է իշխանության հետ և այս կամ այն ձևով ունի նաև իշխանության հովանավորությունը. նույնիսկ օրենք ընդունվեց ՀԱԵ-ի և կառավարության հատուկ հարաբերությունների մասին և ՀՀ սահմանադրությունում շեշտվեց եկեղեցու կարևոր դերակատարությունը հայ ինքնության մեջ: Այս ամենից հետո, ցավոք սրտի, այսօր եկեղեցու և հասարակության հարաբերությունները շատ ավելի գերիշխող դիրքից թելադրվող վարքի նորմեր են, քան եկեղեցի-հավատացյալ ավանդական հարաբերություն: Այլ կերպ ասած` դրանք շատ էլ կրոնական չեն, այլ առավել վերաբերում են ինքնությանն ու խմբային պատկանելությանը: Բայց դրան զուգահեռ եկեղեցին ունի երիտասարդական թևեր, որոնց մեջ որոշ կրոնական դաստիարակություն և կրթություն է իրականացվել, և կրոնական գիտակցության սաղմեր կան: Դրանով նրանք դառնում են միջնորդ օղակներ, որոնց միջոցով հասարակությունը կարողանում է հաղորդակից լինել կրոնական աշխարհին: Սակայն հոտի և եկեղեցու մնացյալ կապերը` սոցիալական, մշակութային և այլն չափազանց թույլ են: Դա ավելի շատ դրսևորվում է փոքր-ինչ ակտիվ դերակատարություն ունեցողների ագրեսիվ պնդումներում, քան թե հոգևոր կապ է:

- Բավականին հաճախ սկսել է շրջանառվել եկեղեցու սոցիալական հայեցակարգի անհրաժեշտության հարցը: Ինչպե՞ս կգնահատեք այդ երևույթը:

- Ցավոք սրտի, դա ընդամենը էպիզոդիկ ու անհատների կողմից բարձրացվող խնդիր է, որը ո՛չ հասարակական գիտակցության մեջ է տարածված, ո՛չ էլ պատշաճ ուշադրության է արժանանում եկեղեցու կողմից: Ես կարծում եմ, որ դա կարևոր խնդիր է, թեկուզ և այն պատճառով, որ քսաներորդ դարի կրոնական և հտկապես քրիստոնյա եկեղեցական ինստիտուտներում շատ ավելի մեծ ուշադրություն է դարձվում մարդկանց հետ հարաբերվելուն` ելնելով սեփական կրոնական դոկտրինից: Շատ կրոնական ուղղություններ արդեն ձևավորել են իրենց հայեցակարգերը, որոնցից երևում է, թե նրանք ինչ արժեքներ են պաշտպանում: Ես կարծում եմ` դրա մաս է նաև այն, որ Եվրոպայի խորհրդի որոշումներում` հատկապես միասեռական ազատությունների հարցում շատ հետևողական հանդես է գալիս կաթոլիկ եկեղեցին: Դա նույնպես նրա սոցիալական դոկտրինի մաս է: Բարեգործությունից, երիտասարդների հետ հարաբերությունների հաստատումից, եկեղեցին հանրային տարածքի վերածելուց զատ եկեղեցին նաև այս կերպ է կարողանում արտահայտել իր սոցիալական պատկերացումները:

- Կարո՞ղ եք ամենամատչելի ձևով ներկայացնել` սոցիալական դոկտրինի առկայությունը ինչ օգուտ կտա Հայ առաքելական եկեղեցու հավատացյալներին:

- Ես առաջին հերթին կասեի` եկեղեցուն, և հետո նոր` հավատացյալներին: Նախ, հավատացյալները սովոր չեն, որ եկեղեցին որոշակի սոցիալական դիրքորոշումներ ունենա, չնայած այս ընթացքում ՀԱԵ-ն այդպիսի որոշ քայլեր արել է` բարեգործական ճաշարաններ, որոշ տեղերում տարիքավորների նկատմամբ առավել ուշադիր վերաբերմունք, որբախնամ գործունեություն և այլն: Բայց սրանք բոլորը էպիզոդներ էին, որոնք առանձին հոգևորականների աշխարհայացքից և պատրաստակամությունից բխող քայլեր էին, քան թե հետևողականորեն իրականացվող սոցիալական ծրագիր: Քանի որ այդ ծրագիրն իրականում չկա, չկա նաև նրա հատ կապված մարդկանց սպասելիքը: Նրա առկայության դեպքում նախ եկեղեցին կարող է հայտարարել բնակչության հետ իր հարաբերվելու կերպը, և եթե այդ հայտարարությունն ինքնանպատակ չէ, ապա, որպես կանոն, այն բավականին կհստակեցնի եկեղեցու և բնակչության միջև կապը: Եթե եկեղեցին հայտարարում է, որ ինքն ազգային եկեղեցի է, ապա նա եկեղեցի է ոչ միայն հավատացյալների, այլև հասարակության մյուս շերտերի հետ: Այս քայլը կորոշակիացներ բնակչության ակնկալիքներն ու սպասելիքները եկեղեցուց: Կարծում եմ` այդպիսի սոցիալական դոկտրինն առաջին հերթին կնպաստեր Հայ առաքելական եկեղեցու հանրայնացմանը և բնակչության հետ կապերի սերտացմանը: Ինչ վերաբերում է բնակչության օգուտին, ապա առաջին հերթին դա կօգներ միմյանց հետ շփվելու և կրոնական փնտրտուք ունեցող մարդկանց: Մարդիկ կկարողանային տեսնել իրենց հնարավոր հետագա կապերի զարգացումները մի կոնկրետ օղակի հետ, որը կարող էր դառնալ կյանքի խարիսխ: Բայց սա գործնականում չկա: Որքան էլ տարօրինակ է, բնակչության շրջանում չկան նաև եկեղեցու հետ հեռանկարային ծրագրեր: Եկեղեցին մարդկանց մեծամասնության կյանքում դիպվածային երևույթ է: Եկեղեցի այցելությունները ոչ թե պարբերականություն են կազմում, այլ իրավիճակային են: Դրանք չեն դառնում կյանքի համար կարևոր կամ շարունակական երևույթներ, և նույնիսկ պսակադրությունը երկար քննարկվում է` արժե՞ անել եկեղեցում, թե՞ ոչ: Ընդ որում, «արժե»-ն հիմնականում գեղագիտական է, և ոչ սոցիալական կամ կրոնական: Սրանք շատ կարևոր հարցադրումներ են, որոնց չպատասխանելու դեպքում եկեղեցին, ի վերջո, դառնում է մեկուսացած ինստիտուտ, որի հետ չկա համայնքային ծրագիր և որ ինքն էլ չունի նման ծրագիր: Եկեղեցին կարծեք թե կրոնական ծեսեր է իրականացնում, որոնք ոմանց հետաքրքրում են, ոմանց` ոչ, և ծեսերի այդ շղթան, որը 1700 տարի որոշ փոփոխություններով շարունակվում է, ընդհանուր առմամբ վերածվում է կաղապարի: Բայց եկեղեցին կրոնական ծեսեր է իրականացնում մի հասարակությունում, որտեղ եկեղեցու նկատմամբ հետաքրքրությունը իրականում մեծ չափով կրոնական չէ:

- Ո՞րն է պատճառը, որ նման առավելությունների պարագայում արդիական չէ նույնիսկ այդ դոկտրինի անհրաժեշտության գիտակցումը:

- Կարծում եմ` նախ և առաջ ջանքերի խնդիր է: Սոցիալական դոկտրին ունենալ` նշանակում է կազմել ծրագրեր և դրանցով առաջ շարժվել: Մի քանի խնդիր կա: Նախ, եկեղեցին` որպես կրոնական ինստիտուտ, դեռևս բազմաթիվ խնդիրներ ունի. հոգևորականների պակաս, իր պատկերացմամբ` եկեղեցիների սակավություն, այդ հոգևորականների վարքի ընդհանրության խնդիր, բնակչության կրոնականության հարցը հասկանալու պրոբլեմ և այլն: Մյուս խնդիրը` կարծում եմ, որ Հայ առաքելական եկեղեցին իր համար ուրիշ առաջնահերթություններ է որդեգրել, և դրանց մեջ իր պրեստիժայնությունը համապատասխանեցնում է այսօրվա իշխանությունների պրեստիժայնության տարբերակին, այսինքն` որքան ինքը թելադրող լինի, այնքան, թվում է, այս պահի և իրավիճակի համատեքստում ավելի շահեկան դիրք ձեռք կբերի:

- Ելնելով ձեր` նախկինում զբաղեցրած պաշտոնից` դուք պետք է քաջատեղյակ լինեք, թե Հայաստանում որքան է այլակրոն և այլադավան բնակչության թիվը: Վերջին ժամանակներս մամուլում շրջանառվում է 300 000 թիվը:

- Ես կարծում եմ, որ այդ թիվը զգալիորեն ուռճացված է: Եթե հանենք ազգային փոքրամասնություններին իրենց էթնիկ կրոնական համակարգերով, այսինքն` եթե հաշվի առնենք միայն հայազգի բնակչությունը, հավանաբար առաջին տեղում որևէ հավատ կամ հստակ կրոնական ուղղություն չունեցող մարդիկ են, երկրորդ տեղում կաթոլիկները կլինեն՝ 80-90 հազար: Կարծում եմ` դա ոչ առաքելական ամենամեծ հայկական կրոնական համայնքն է: Դրանից հետո գալիս են մնացյալ կրոնական ուղղությունների հետևորդները, որոնք, ի տարբերություն Հայ առաքելական եկեղեցու հոտի շրջանում տարածված ֆորմալ կրոնականությանը, առավել իրական մասնակցություն ունեն համայնքի կրոնական կյանքին, ինչը բավականին լուրջ մարտահրավեր է առաքելական եկեղեցու համար: Իմ գնահատականներով` այդ բոլորի թիվը չի անցնում 220 հազարից, որոնց համարյա կեսը կաթոլիկներ են (նրանց մի մասի կրոնականությունը ևս չգիտակցված բնույթ ունի): Եթե իրենց էլ հանենք, ապա կարծում եմ, գիտակցված կրոնականություն ունեցող այլադավան հավատացյալների թիվը մոտ 110-120 հազար է:

Հարցազրույցը վարեց Արթուր Ավթանդիլյանը

[Толерант]

Այլ կերպ ասած` Հայ առաքելական եկեղեցուն պատկանելության խնդիրը զգալի դեր է խաղում էթնիկական ինքնության որոշման հարցում, բայց կենցաղային կյանքում դա ակտիվ դերակատարություն չունի:

Век информ свободы, к этому шло.

Наше духовенство, оплот самосознания и идентичности народа.

Я человек , глубоко не верующий, отдаю дань к ААЦ.

И скажу более, Он пример скромности, а паства-сама решить.

Паства ААЦ и народ Арм. имеют корень соприкосновения в виде фамилии, месторождения, предков, и настоящего.

Часть , большая часть пастви и народа, себя называют - Haй эм.

Мое пожелание к ААЦ, не терять подвижников, и не показать гординю перед прихожанинамы .

У Ман -а , Абгар епископос , в Питере наш , молодой Саркис Чопурян .

Апрен.