Эпоха арабского продвижения

[Lion]

Привет!

Дорогие друзья, вышли в свет новые книги из серии “Военная летопись армянского народа”. Благожелательное отношение к прежним книгам из серии дали мне возможность ывеличить темп моей работы: в результате одновреманно появились на свет шестеро томов. Я ыже много раз говарил, но не устаны повтарять: Спосибо моим читательяам, что помагают мне продолжить столь нужное нашему народу проект, спосибо Вам, что Вы дарите автору столь нужную силу и ыверенность продолжить сей нелегкий труд. Ваша поддержка мне пчень дорога...

Дорогие друзя! Я уже выпушено в свет:

1. Книга Восемнадцатая (629-652)

2. Книга Девятнадцатая (652-700)

3. Книга Двадцатая (700-748)

4. Книга Двадцатьпервая (748-782)

5. Книга Двадцатьвторая (782-849)

6. Книга Двадцатьтретая (849-885)

В книгах отабражено наполненная мировым значением эпоха – эпоха арабских завоевании, арабского владычевства и упадка этого владычевства.

В книгах обсуждаютса важнейшие исторические события, события, которые как нашли свое достаточное описание в мировой и отечественной литературе, так и события, которые в систематическом виде отражены впервые. Так, если Арабо-византийская войны или скажем I Востание Арминии (702-705) нашли свое более или менее удачное и подробное описание в миравой и отечественной литературе, то многие другие события или нашли свое недапустимо-поверхностное отражение (например VI, VII, VIII Востание Арминии (774-782)) или вообще в системном виде не описиы негде (например Арабо-хазарские войны). В книгах опысываютса также контуры важных политических событии эпохи, такие, как например в многом оставишся в тени деятельность Северной ветви Багратуны в Грузии и тд.

В книгах описиваютса.

1. I Арабо-византийская война (629-659)

2. I Арабо-армянская война (639-652)

3. Арабо-персидская война (634-652)

4. I Армяно-византийская война (652-653)

5. II Арабо-армянская война (653-654)

6. II Арабо-византийская война (662-678)

7. IV Северная война (662-664)

8. IX Востание Сатрапской Армении

9. III Арабо-византийская война (681-687)

10. V Северная война (681-688)

11. II Армяно-византийская война (687-699)

12. III Арабо-армянская война (653-654)

13. IV Арабо-византийская война (690-782)

14. I Востание Арминии (702-705)

15. I Арабо-хазарская война (706-740)

16. II Востание Арминии (736-737)

17. Война “Сватов” (741-742)

18. III Востание Арминии (748-752)

19. II Арабо-хазарская война (758-769)

20. IV Востание Арминии (762)

21. V Востание Арминии (770)

22. VI Востание Арминии (774-782)

23. III Арабо-хазарская война (785-799)

24. VII Востание Арминии (787-788)

25. V Арабо-византийская война (790-812)

26. X Востание Сатрапской Армении (792-793)

27. VIII Востание Арминии (793-794)

28. Востание Фоми Армяанина (820-822)

29. VI Арабо-византийская война (825-838)

30. IX Востание Арминии (829)

31. VII Арабо-византийская война (841-845)

32. X Востание Арминии (849-855)

33. VIII Арабо-византийская война (852-883)

… Уважаемый читатели – книги можно приобрести

1. в книжном магазине на улице Маштоца (бывший “Букинист”),

2. в двух книжных магазинах на площаде Республика,

3. в книжном магазине в Юго-западном районе Еревана (“Бангладеш”) напротив новой церкви,

4. в кнжнем магазине ЕрГУ, у главного входа.

5. в книжнем магазине на улице Корюна, у мед училиша.

Дорогие друзя, уже знаете, что я нахожусь в Ереване. Ереванцы могут послать мне маил по адресу Lion1700@yandex.ru, после чего они смогут получить книги и от автора, естественно с авторским автографом.

Книги доступны и для зарубежного читателя: Для этого желающие могут просто послать мне маил по адресу Lion1700@yandex.ru, после чего я по почте пришлю им желанные экземпляры. По этом способу я уже отправил книги на многие концы света …

… Друзя! ваша поддержка для меня крайнее важна и имеет огромное значение, так как когда чувствуеш, что сделанное тобою дело оценываетса, а порою и становитса основой для новых книг, работ и идей, себя начинаеш чувствовать полностю вознагражденной за нелегкый труд.

С Уважением Мгер Акопян

[Lion]

Уже год, как я успешно продолжаю выпуск в свет серии «Военная Летопись армянского народа».

Спосибо всем моим читателям и просто добро пожелавшым людям, с помощю которых мне удалсоь прайти сей нелегкий путь.

[Lion]

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 21>>-ից

Արձնի ճակատամարտը չի ընթացել դասական սցենարով: Արաբական տիրապետության ժամանակի անհայտ էջերը:

775 ապրիլի 24 – Արձն գյուղի ճ-մ (Բագրևանդ, Արածանիի ափին)

<<- Քաջարի ռազմիկներ, անձնատուր եղեք:

- Զիբիլ քեզ…>>

Կամբրոն, Վաթեռլո 1815

Կարինի մոտ գտնվող և նախորդ պարտությունից հետո ուժերը միավորած Հայկական բանակը (5.000 հեծյալ)` Մուշեղ Քաջ Մամիկոնյանի ու վերջինիս որդի Շապուհի, Սամվել Մամիկոնյանի ու նրա որդի Շապուհի, Հայոց իշխան ու սպարապետ Սմբատ Բագրատունու, վերջինիս որդիներ Աշոտի և Շապուհի, եղբայր Վասակի, եղբայրներ Համազասպ ու Սահակ Արծրունիների, ինչպես նաև Սահակ Բագրատունու և Վահան Դաշույն Գնունու գլխավորությամբ, դադարեցրեց քաղաքի պաշարումը ու Կարին-Բասեն-Բագրևանդ երթուղով շարժվեց Ապահունիք-Բագրևանդ երթուղով առաջխաղացող արաբական բանակի (մոտ 29.800 հեծյալ) դեմ: Վերջինս հասավ Արձն գյուղին և ճամբարեց գյուղի միջով հոսող Արածանի գետի հարավային ափին:

Հաշվի առնելով թշնամու թվական վեցապատիկ գերակշռությունը և այն, որ վերջինիս բանակը ամբողջովին կազմված է հեծելազորից, որի հետ նման պայմաններում անհնար է բաց դաշտում կանոնավոր մարտ տալը, Հայկական բանակի հրամանատարությունը որոշվեց վաղ առավոտյան անակնկալ հարձակում գործել ճամբարած թշնամու վրա: Այդ նպատակով Հայ հեծյալները, թողնելով ձիերը գյուղից մոտ 300 մետր հեռավորության վրա, հետևակ վիճակում մոտեցան թշնամու ճամբարին:

I փուլ – Վաղ լուսաբացին Հայկական բանակը անցավ գետը և անակնկալ հարձակվեց թշնամու վրա, որը խուճապի մատնվելով ու կորուստներ տալով դիմեց փախուստի:

II փուլ – Շուտով պարզվեց, որ թշնամու ռազմիկները այնքան շատ են, որ Հայկական բանակի ուժերը հազիվ են հերիքում ճամբարում գտնվող թշնամու ռազմիկներին ոչնչացնելու համար: Այդ պատճառով ճամբարից մարտի սկզբում փախուստի դիմած թշնամու ռազմիկները, օգտվելով անմիջական հետապնդման բացակայությունից, կենտրոնացրին ուժերը և, ետ վերադառնալով, հարվածեցին Հայկական բանակին: Դա ոգևորեց նաև անմիջականորեն ճամբարում գտնվող թշնամու ռազմիկներին: Բռնկվեց համառ մարտ, որի արդյունքում Հայկական բանակի մի մասին (2.500) հաջողվեց հեռանալ ճամբարից դեպի ոչ հեռու գտնվող ձիերը և պոկվել թշնամուց:

III փուլ – Արաբական բանակը շրջապատեց Հայկական բանակի մյուս մասին (1.000) և առաջարկեց հանձնվել:

IV փուլ – Հայկական բանակը մերժեց թշնամու առաջարկը և անցավ հարձակման` փորձելով ճեղքել շրջապատման օղակը: Սկսվեց համառ ու կատաղի, սակայն խիստ անհավասար մի մարտ, որի արդյունքում, կռվելով մինչև վերջ, ի վերջո ընկան Մուշեղ և Սամվել Մամիկոնյանները, Սմբատ և Սահակ Բագրատունիները, Վահան Դաշույն Գնունին, ինչպես նաև զոհվեցին նրանց գրեթե բոլոր ռազմիկները:

Հայերը կորցրին 3.000, թշնամին` մոտ 7.000 զինվոր:

[Lion]

В 885 году Армянская (главная) ветвь Багратуни провозглоасила себя “царем всех армян”… После этого она способствовала своей младшей ветви на севере (потомки Ашота Багратуни, которие имели широкие владения в Гугарке и в Тайке) тоже провозгласитса царями… Это было в 889 году.

Но вот встал вопрос – как именовать их? Уже были “цари всех армян” (Анийские Багратуни) и северная ветвь не хотела, да и не было в состаянии нести также титул “цар армян”, так как не могло бить 2 “царя армян”, да и главная ветвь не позволила бы…

И вот нашлось удачное решение. Дело в том, что Анийская ветвь Багратуни претендовала на все земли Грузии. Вот и поэтому, чтоб ОБОСНОВАТЬ СВОИ ПРАВА на грузинские земли (севернее Гугарка – ок 41.8 северной ширины) и кроме того “обеспечить” свою младшую ветвь царским титулом не в вред себя, провозгласила им царями грузин…

И впярам после этого северная ветвь Багратуни, царство которых называлса коралевство Артануджи, стал набирать сили и в конце концов к 975 году добилса обеденения грузинских земел в свой состав.

И вот тут то и начались злаключения с судбой этого исконно армянского царства, который был на армянской земле, правилса армянским родом и в подданых имел обсалютную билшинство армян…

Смотрите как это было... Уже Баграт Великий (975-1014), родственник кораля Артануджи Давида Багратуни (961-1000), кахетских правителей и Абхазских царей, своим удачним воцарениям кажетса для коралевство Артануджы добылса неслыханных успехов... Под власть этого царства попали все земли до Кавказских гор... Это было началом возвышением коралевства, но также (обратите внимание) НАЧАЛОМ КОНЦА армянской сути этого самого коралевства… Если ранше в коралевстве армяне были ОБСАЛЮТНЫМ БОЛШИНСТВОМ, то сейчас грузини и абхази, которые стали подданними царства, стали превишать своим числом. Кроме того эти два народа были праваславними, очень близкими по своей културе, в противовес армян.

Изначально это кажетса не имела значения, но через десятилетия стало понятно, что к чему... Уже при Баграте Великом (975-1014) началса процесс массовой асимиляции абхазов в грузинском народе, в резултате которого грузини резко усилились (а абхази на долгие столетия резко и безвозвратно ослабели) и получили уже обсалютное большинство - болшинство уже собственно грузин. Этот процесс продолжилса при Георгий (Гиорги) I-ом (1014 - 27) и дошел своего логического конца при его сыне Баграте (1027 - 72). Более того... В 1000-ем году Тайк и Западный Гугарк перешел под власть Византии. После этого царства Артануджи потеряла свои основние АРМЯНСКИЕ ВЛАДЕНИЯ и стало сушествовать уже более на грузинских землях. Естественно, что армян в царстве стало еше менше…

Но этото процесс видна сейчас… А тогда в глазах современников сея царство еше было коралевством Артануджи, несмотря на то, что на деле он уже был грузинским государством, в котором грузини и остатки абхазов имели обсалютное болшинство. Более того, изначально по политическим мотивом провозглашенние “грузинскими царями” ветвь Багратуни сейчас НА ДЕЛЕ СТАЛ им. Уже Баграт (1027 - 72) в своем долгом царствовании стал опиратса на грузин (это вполне логично) и в отличие от прежнего (года 889-1000), когда в коралевстве в привелигированном полажении были армянские дворяне, в превилигированное полажение перешли грузинцкие дворяне (повтарю – это естественно)…

Приближаемса к сути... Мятеж могучего княза карадурского княжества Липарита Орбеляна (1021-1058) в своей основе имел недоволство именно этих армянских дворян которых подстрекала Византия и которые упорно хотели отстаивать свои права, не понимая и не имея желание смиритса с исторической действительностю – тот факт, что коралевство Артануджи уже в прошлом, что уже появилась Грузинское царство и что в нем грузини, будучи обсалютным большинством, естественно не должны были сохранять превилигированное полажение уже молачисленной армянской знти...

Вот так, друзя мои – так рождалса Грузинское царство, царство, рождению которого в многом способствовали армяне, и царство, которое столетие спустя стал настолько грозным, что сам стал освобождать тех же армян от мусулманских эмиратов, за что ему БОЛШОЙ ПОКЛОН!

Несколько цлов о последуюшей морально-этнической судбе этого царства, которое уже с конца правления Баграта (1027 – 72) можно смело считать ГРУЗИНСКИМ. Грузинские Багратуни сохранили все свои родовие претензии. После падения Анийских Багратуни оно считали себя (по моему с юридической стороны феодалного права – вполне обаснованно) ПРАВОПРИЕМНИКАМИ Анийских Багратуни, от которого витекало очень важный вывод – они этим обосновывали свои права на все бывшие владениа Анийских Багратуни (в том числе, земли бывшего Анийского, Карского, Артануджского царства, как вассалов Анийских Багратуни – земли Лорийского, Васпураканского, Сюникского царство, а также на Тарон, на вассалнх Ани эмиратов и тд)…

Уже Давид Великий (1089-1125), который несмоненно был грузином по своей внутренной културе, чувствовал себе грузином и действовал прежде всего в интересах ГРУЗИНСКОГО ЦАРСТВА, стал проводить в жизн эти претензии – Хвала и честь этому ИСТИННО ВЕЛИКОМУ КОРАЛЮ.

Интересно, что сей процес имел и обратную сторону с стороны армян. После падения Анийских Багратуни и особенно после 1071 года, армянские воины и князя сами считали грузинских Багратуни правоприменкимами Анийских Багратуни и в массовом порядке переходили на службу к ним… По ихнему мнению НЕЧЕГО НЕ ИЗМЕНИЛАСЬ. Самый яркий пример – это Закаряни…

После Давида и до Тамари (1184-1213) включительно армяне упорну стремились освободить свои земли и вводить их в Грузинское царство в первих потаму, что все таки жить в христианском государстве лучше, а в вторих, что они признавали грузинских Багратуни правприемниками Анийских Багратуни...

Интересно, что талантливый и далнавидный Давид Великий сам понимал этот процес и всячески поошрял армян. Его жена была армянкой, а сам он делал все возможное, чтобы сблизить армян и грузин и сгладить их религиозние разногласии... Эту политику продолжали его приемники - в том числе и талантливая Тамара... И это дало Грузии сногшибательние успехи... Грузия вступила в свой “Золотй век”.

Но уже при Георги Лаше (1213-1222) н при Русудане (1222-1245) грузинские цари отказались от этой политики, что негативно отразилась на судбе страны… Они стали проводить в жизн политику религиозной нетерпимости в отнашении армян… Это стал разединять и без того типично феодальное коралевство, отразилась на боеспособность армии, в котором армяне составляли до 40 %-ов…

Яркий пример сказанного – бытва при Гарни в 1226 году, когда по словам Киракоса Гандзакеци (книга 18) “Иванэ (Закарян, которий к тому времени сам стал провославным - Л) сообщил (про поход Джелал-эд-Дина - Л) грузинскому царю (имеетса ввиду Русидан - Л) и стал собирать большое войско против султана. И в гордости великой, чванясь, они дали обет: если одержат над ним победу — обратить в веру грузинскую всех подвластных им армян, а сопротивляющихся — истребить мечом”

Но как известно, в этой бытве грузино-армянские войско потерпели тяжолое поражение...

[Lion]

Про то, как случилось разделение грузинской церквои от армянской...

Как уже говарил, изначально грузинская церквоь принимало верховенство Армянской церкви, отчасти по политическим сображениям, отчасти же по тому, что в Грузии христианство было принято от Армении. Кроме того это подчиненность в многом была основана на авторитете Гругора Лусаворича, который наравне признаета всеми христианами Кваказа, как свой первый и всеобшый опостол. Согласну греческому варинату “Жития Святого Григора” Григор Лусаворич послал в Иберию, Лазику и Албанию трех апосотлов - Иренаркаса, Софриноса и Товма, вместе с святой Нино. (о последней – Е. Тайканшвили “Источники Грузинских летописей, I Обращение Грузии в христианство” Тбилисси 1910). Греческие историки тоже сообщают примерно об этом. Так, по словам церковного историка 5-ого века Соломена “Я узнал, что армяне приняли христианствпо ранше, чем грузини и другие” (Соломен, “История”).

Сохранились также сведения, что в 4-6 веках грузинские котоликоси получали свои сани от армянской (Акинян Г.Г. “Кюрион католикос грузинский” Вена 1910).

Но в то же время важно отметить тот факт, что административное главнество Армянской церкви не было в отнашением главным и дело вовсе не было так, что типо грузини были в униженном полажении и тд. Нет!

И армяне, и грузини имели некое обшее сознание христианство. Для примера можно отметить, что каждый год болшой караван поломников армян направлялось в Мцхети, для покланения тамошной святини – Святой Крест, в то время, как не меншый караван грузин каждый года направлялса в Вагаршапат для покланения Святому Еджмиадзину (“Книга записей” Тбилиси 1901). Общими были также церковние обряды. Так, тогда грузинская церковь принимало “матах” (жертвоприношение, символизируюшый пролитый Христом кров за человечество), а также “пост Святого Саркиса” – обряды, которые до сих пор есть в армянской церкви.

В деле же раскола главную роль сыграл грузинский католикос Кюрион, а также непокалебимая позициая Армянского католикоса. Дело было так.

Кюрион родилса в Джавахке, но несмотря на это был грузином. Повзрасслев он перебиратеса в Кападокию и там становитса ярим провославным. Но в этой качестве его не светила церковная карера на родине, поэтому после возвращения на родину в 594 году он сначала скрывает все это. Более того, он наниматеса на службу у армянского католикоса того времени Мовсеса Ехвардеци (575-604) и так преуспевает в этом деле, что назначаетса канцлером католикосской службы.

В 598 году умирате католикос Грузии, после чего из Грузии в Эчмиадзин приходит болшое делегатство грузинских княазей и велмож, для дого, чтоб был назначен новый католикс. После совешании самим удчним претедентом на пост католикоса Грузии считаетса Кюрион, который и назначаетса на этото пост, уже под именем Самуила II-ого (598-612).

(Продолжение следует)

[Lion]

Про то, как случилось разделение грузинской церквои от армянской...

Как уже говарил, изначально грузинская церквоь принимало верховенство Армянской церкви, отчасти по политическим сображениям, отчасти же по тому, что в Грузии христианство было принято от Армении. Кроме того это подчиненность в многом была основана на авторитете Гругора Лусаворича, который наравне признаета всеми христианами Кваказа, как свой первый и всеобшый опостол. Согласну греческому варинату “Жития Святого Григора” Григор Лусаворич послал в Иберию, Лазику и Албанию трех апосотлов - Иренаркаса, Софриноса и Товма, вместе с святой Нино. (о последней – Е. Тайканшвили “Источники Грузинских летописей, I Обращение Грузии в христианство” Тбилисси 1910). Греческие историки тоже сообщают примерно об этом. Так, по словам церковного историка 5-ого века Соломена “Я узнал, что армяне приняли христианствпо ранше, чем грузини и другие” (Соломен, “История”).

Сохранились также сведения, что в 4-6 веках грузинские котоликоси получали свои сани от армянской (Акинян Г.Г. “Кюрион католикос грузинский” Вена 1910).

Но в то же время важно отметить тот факт, что административное главнество Армянской церкви не было в отнашением главным и дело вовсе не было так, что типо грузини были в униженном полажении и тд. Нет!

И армяне, и грузини имели некое обшее сознание христианство. Для примера можно отметить, что каждый год болшой караван поломников армян направлялось в Мцхети, для покланения тамошной святини – Святой Крест, в то время, как не меншый караван грузин каждый года направлялса в Вагаршапат для покланения Святому Еджмиадзину (“Книга записей” Тбилиси 1901). Общими были также церковние обряды. Так, тогда грузинская церковь принимало “матах” (жертвоприношение, символизируюшый пролитый Христом кров за человечество), а также “пост Святого Саркиса” – обряды, которые до сих пор есть в армянской церкви.

В деле же раскола главную роль сыграл грузинский католикос Кюрион, а также непокалебимая позициая Армянского католикоса. Дело было так.

Кюрион родилса в Джавахке, но несмотря на это был грузином. Повзрасслев он перебиратеса в Кападокию и там становитса ярим провославным. Но в этой качестве его не светила церковная карера на родине, поэтому после возвращения на родину в 594 году он сначала скрывает все это. Более того, он наниматеса на службу у армянского католикоса того времени Мовсеса Ехвардеци (575-604) и так преуспевает в этом деле, что назначаетса канцлером католикосской службы.

В 598 году умирате католикос Грузии, после чего из Грузии в Эчмиадзин приходит болшое делегатство грузинских княазей и велмож, для дого, чтоб был назначен новый католикс. После совешании самим удчним претедентом на пост католикоса Грузии считаетса Кюрион, который и назначаетса на этото пост, уже под именем Самуила II-ого (598-612).

(Продолжение следует)

[Lion]

626 թ-ի ամռանը Կոստանդնուպոլսի պատերի տակ կրած անհաջողությունը ծանր հետևանքներ ունեցավ Ավարական խաքանության համար` կտրուկ անկայունացնելով վերջինիս ներքաղաքական դրությունը:

Արդեն 630 թ-ին արևմտյան բուլղարները (այսպես կոչված <<կուտուրգուրներ>>-ը) ապստամբեցին, սակայն պարտություն կրեցին: Դրա հետևանքով վերջիններիս փոքր մասը ստիպված եղավ հեռանալ Բավարիա, որտեղ ֆրանկները ոչնչացրեցին նրանց, իսկ մեծ մասը շարժվեց դեպի արևելք և միացավ արևելան բուլղարներին (այսպես կոչված <<ուտուրգուրներ>>-ին): Արդյունքում բուլղարները կտրուկ ուժեղացան, քանի որ վերջնականապես վերացան միջցեղային ընդհարումները և նրանք կարողացան հանդես գալ որպես մեկ ամբողջություն: Դրանից հետո, օգտվելով Թյուրքական խաքանությունում շարունակվող կատաղի գահակալական պայքարից ու վերջինիս փաստացի փլուզումից, խաքանության ծայր արևմուտքում գտնվող բուլղարները 630-ական թվականների սկզբին լիովին անկախացան` ստեղծելով Վոլգայի միջին հովտից (Վոլգյան (Կամյան) Բուլղարիայից) մինչև Դանուբ ձգվող տարածքներն ընդգրկող Մեծ Բուլղարիայի հզոր թագավորությունը: Իր հզորության գագաթնակետին հասած Մեծ Բուլղարիայի թագավորությունը արդեն 635 թ-ին ծանր պարտության մատնեց Ավարական խաքանությանը: Արդյունքում վերջինս, Մեծ Բուլղարիայի թագավորությանը զիջելով Մերձսևծովյան տափաստանները ու սահմանափակվելով Պանոնիայի տարածքով (Բալկանյան թերակղզու հյուսիս) և Անդրկարպատյան տափաստաններով, թեև շարունակեց հարազատ արտաքին-ավարառուական քաղաքականությունը, սակայն աստիճանաբար կորցրեց իր տափաստանային որակները, վերածվեց եվրոպական երկրորդական ֆեոդալական մի պետության, իսկ VIII դարի վերջին, ընկնելով Ֆրանկների կայսրության հուժկու հարվածների տակ, վերջնականապես ոչնչացավ: Սակայն ստացվեց այնպես, որ Մեծ Բուլղարիայի թագավորությունը ևս, նեղվելով արևելքից առաջխաղացող Խազարական խաքանության ագրեսիվ մղումներից ու այդպես էլ չկարողանալով ամրապնդվել Մերձսևծովյան տափաստաններում, արդեն 679 թ-ին ինքը լքեց դրանք: Իրենց հիմնական ուժերով անցնելով Դանուբը` բուլղարները սեփական իշխանությունը տարածեցին Դանուբից հարավ հաստատված սլավոնների վրա` հիմնելով արդեն իր գերակշիռ մասով սլավոնական էթնիկ կազմ ունեցող և Մինչդանուբյան տարածքներն ու Բալկանյան թերակղզու հարավային մասն ընդգրկող Բուլղարական թագավորությունը, որը սկսեց իրականացնել ագրեսիվ արտաքին ավարառուական քաղաքականություն` մշտապես ընդհարվելով, սակայն երբեմն էլ դաշնակցելով Բյուզանդիայի հետ:

Իրավիճակը լիակտար պատկերացնելու համար ավելացնենք նաև, որ Մերձսևծովյան տափաստաններով իրարից կտրված բուլղարների երկու պետություններին բաժին ընկան տարբեր ճակատագրեր. Վոլգյան (Կամյան) Բուլղարիան շարունակեց գոյատևել որպես <<տափաստանային>> որակների տեր մի պետություն ընդհուպ մինչև 14-րդ դարը, երբ այն վերջնականապես տարալուծվեց Ոսկե Հորդայի մեջ, իսկ Բուլղարական թագավորությունը մի քանի հարյուրամյակում լիովին սլավոնականացավ և արդեն IX դարի սկզբներից վերածվեց տիպիկ եվրոպական մի պետության:

Թյուրքական խաքանությունում շարունակվող գահակալական պայքարի արդյունքում 650-ական թվականներին Մինչկովկասյան տափաստաններում և Վոլգայի ստորին հովտում առաջացավ Խազարական խաքանությունը: Հետագայում, օգտվելով Թյուրքական խաքանությունում շարունակվող կատաղի գահակալական պայքարից, Խազարական խաքանությունը VII դարի երկրորդ կեսից աստիճանաբար լիովին անկախացավ: Չնայած դրան վերջինս, շարունակելով Թյուրքական խաքանության ավանդույթները, իսկ 679 թ-ից գրավելով նաև բուլղարների կողմից լքված Մերձսևծովյան տափաստանները, շարունակեց հովանավորել միջազգային առևտրին և իրականացնել արտաքին ավարառուական քաղաքականություն: Հյուսիսային IV, ինչպես նաև Հյուսիսային V պատերազմները այդ քաղաքականության առաջին արտահայտություններից էին:

Մոտ 810 թվականին Խազարական խաքանությունում սկսվեց և մինչև 834 թ-ը շարունակվեց իշխող վերնախավի դեմ ուղղված, մեծ մասշտաբներ ընդունած և հսկայական զոհերի հանգեցրած ներքաղաքական մի պատերազմ: Այդ պատերազմի ընթացքում մինչ այդ Կասպից ծովի հյուսիս-արևելյան տափաստաններում թափառող հունգարները անցան Վոլգան և սկսեցին կռվել ապստամբների կողմում: Իր հերթին ապստամբների դեմ պայքարող խաքանության վերնախավը օգնության կանչեց կրկին Կասպից ծովի հյուսիս-արևելյան տափաստաններում թափառող պեչենեգներին և արևելքում թափառող օղուզներին: Ու թեև արդեն 820-ական թվականներին Խազարական խաքանությունում ընթացող ապստամբությունը հիմնականում ճնշվեց, սակայն այն ունեցավ հսկայական հետևանքներ և բերեց մեծ ու անդառնալի փոփոխությունների:

Նահանջող հունգարները, ինչպես նաև խազար ապստամբների մեծ մասը, ստիպված եղան շարժվել դեպի արևմուտք ու հաստատվել Դանուբի հյուսիսային ափերին: Այստեղ, առժամանակ օգտվելով պեչենեգների կողմից իրական սպառնալիքի բացակայությունից, ինչպես նաև իրենց մեջ տարալուծելով ապստամբ խազարներին, բավականին ուժեղացած հունգարները արդեն 894 թ-ին, օժանդակելով Բյուզանդիային, պարտության մատնեցին բուլղարներին: Սակայն 895 թ-ին Բուլղարական թագավորությանը օժանդակող պեչենեգները իրենք ծանր պարտության մատնեցին հունգարներին, որոնք դրանից հետո ստիպված եղան շարժվել դեպի հյուսիս` գրավելով Ավարական խաքանության անկումից հետո Ֆրանկների կայսրության կողմից թույլ վերահսկվող տարածքները և շարունակելով ավարների արտաքին-ավարառուական քաղաքականությունը: Սակայն արդեն X դարի կեսերից հունգարները, կրելով մի քանի լուրջ պարտություններ, ստիպված եղան դրսևորել հիմնականում ավելի հանգիստ վարքագիծ, իսկ XI դարի սկզբից Հունգարիան վերածվեց տիպիկ եվրոպական ֆեոդալական մի պետության:

Տեղի ունեցան այլ փոփոխություններ ևս: Ապստամբության և նրա ճնշման արդյունքում խաքանության խազար բնակչությունը հիմնականում զոհվեց: Չունենալով կենդանի մնացած խազար բնակչության մեջ հեղինակություն և զրկվելով հենարանից, ինչպես նաև ցանկանալով լրացնել խաքանության բնակչության կրած հսկայական մարդկային կորուստները` խազարական վերնախավը խաքանության տարածքի արևմուտքում բնակեցրեց ապստամբության ճնշման գործում մեծ դեր խաղացած պեչենեգներին, իսկ արևելքում` օղուզներին: Արդյունքում ստացվեց այնպես, որ Խազարական խաքանությունը վերջիններիցս ընկավ լիակատար կախվածության մեջ:

Արդեն լիակատար ինքնուրույնություն վայելող պեչենեգները 889 թ-ին ապստամբեցին և, պարտության մատնելով խազարներին ու վերջիններիս կողմում հանդես եկող օղուզներին, իրենց տիրապետությունը հաստատեցին Մերձսևծովյան տափաստաններում և հիմնեցին Պեչենեգների խանությունը, որը որպես արևելյան սահման ուներ Դոնը, իսկ արևմտյան` Դանուբը: Սրանով պեչենեգները սահմանակից դարձան Բուլղարական թագավորությանը և Բյուզանդիային` մշտական ընդհարումների մեջ մտնելով վերջիններիս հետ:

Վարակիչ օրինակ ստացած օղուզները այս իրադարձություններից կարճ ժամանակ անց նույնպես ապստամբեցին և ստեղծեցին Օղուզական խանությունը: Իսկ Վոլգայի ստորին հովտով սահմանափակված ու խիստ թուլացած Խազարական խաքանությունը ի վերջո կործանվեց 965 թ-ին` Կիևյան Ռուսիայի և Օղուզական խանության միացյալ ջանքերով:

[Lion]

Մեծ Հայքի և Իբերիայի թագավորություններ

(քաղաքական հարաբերությունների վերլուծություն)

Իբերիայի թագավորության հիմնադիր է համարվում Փառնվազ I Մեծը (մ.թ.ա. 305-240): Մ.թ.ա 305 թ-ին Փառնվազի I Մեծի գլխավորած նորահռչակ Իբերիայի և տարածաշրջանում հսկայական դերակատարություն ունեցող Մեծ Հայքի թագավորությունների միացյալ բանակը ազատագրեց ներկայիս Վրաստանի տարածքը Սելևկյանների թագավորության բանակից: Տաղանդավոր ու երկարակյաց այս արքայի օրոք էլ վերջնականապես ձևավորվեց Իբերիայի թագավորությունը: Սրանով ավելի հարավ գտնվող Մեծ Հայքի թագավորության հետ սկիզբ առավ վերջինիս բարդ ու հակասական հարաբերությունների պատմությունը:

Ընդ որում սկիզբը կարծես թե խոստանում էր ամենայն դրականը: Այսպես. արդեն մ.թ.ա 297 թ-ին Փառնվազ I-ի գլխավորած Իբերիայի և Մեծ Հայքի թագավորությունների միացյալ բանակը հաղթեց Իբերիայի տարածքում առաջխաղացած Պոնտոսի թագավորության բանակին:

Սակայն մ.թ.ա. 280 թ-ին հետևեց Պոնտոսի թագավորության նոր հարձակումը, այս անգամ արդեն Մեծ Հայքի թագավորությանը պատկանող Բարձր Հայքի, Տայքի և Գուգարքի ուղղությամբ: Ու թեև Մեծ Հայքի և Իբերիայի թագավորությունների միացյալ բանակը այս անգամ ևս ետ մղեց թշնամուն, սակայն արդյունքում Գուգարք մտած Փառնվազի I Մեծի բանակը հրաժարվեց լքել այն: Ստեղծված բարդ պայմաններում Մեծ Հայքի արքա Արտավազդ I-ը (մ.թ.ա. մոտ 305 - ուղ. 247) ստիպված եղավ համակերպվել այս փաստի հետ: Գուգարքը անցավ Իբերիայի թագավորությանը: Հենց սա էլ պատճառ հանդիսացավ հետագա հարյուրամյակներում հարաբերությունների բարդացման համար, իսկ Իբերիան այլևս երբեք չհրաժարվեց բնիկ հայկական այս նահանգի վրա տիրապետություն հաստատելու գաղափարից:

Մ.թ.ա 211 թ-ին Երվանդ III-ի (մ.թ.ա. 212-201) գլխավորած Մեծ Հայքի թագավորության բանակը ազատագրեց Գորգարքը Իբերիայի թագավորության բանակից և նահանգում հաստատեց Քաջբերունիների նախարարական տոհմի ժառանգական տիրապետությունը: Իբերիայի թագավորությունը ընդունեց Մեծ Հայքի թագավորության գերիշխանությունը: Փառնվազ I Մեծ-ի որդի Սաուրմագ I-ը (մ.թ.ա. 240-210), ինչպես նաև սրա որդի Միհրան I-ը (մ.թ.ա. 210-160) ստիպված էին համակերպվել ստեղծված իրավիճակի հետ: Միհրան I-ը նույնիսկ, ի կատարումն իր վասալական պարտավորությունների, աջակցեց Երվանդ III-ին, երբ վերջինս պայքարում էր Արտաշեսի` ապագա Արտաշես I-ի դեմ (մ.թ.ա. 201-189՝ կառավարիչ, մ.թ.ա. 189-160՝ արքա): Սակայն Իբերիայի այս խորամանկ արքան սպասում էր ընդամենը հարմար մի առիթի, ինչն էլ շուտով ներկայացավ:

Մ.թ.ա 180-ական թվականներին քոչվոր սարմատների մեծաթիվ ու հզոր հորդան անցավ Վոլգան և գլխովին ջախջախեց հիշատակված տարածքներին մինչ այդ տիրող սկյութերին, որոնց փոքր մասը նահանջեց դեպի արևմուտք, հետագայում ընդունելով սարմատների գերիշխանությունը, իսկ հիմնական մասը ձուլվեց սարմատների մեջ ու ավելի ուժեղացրեց վերջիններիս: Սրա արդյունքը եղավ մասնավորապես այն, որ Դանուբից Վոլգա ձգվող Մերձսևծովյան և Նախակովկասյան լայնարձակ տափաստաններում ստեղծվեց սարմատների արքայական ցեղ հանդիսացող ալանների (արևմտյան աղբյուրներում` <<ռոքսալաններ>>) գլխավորած Ալանական հզոր թագավորությունը, որը ակտիվ արտաքին ավարառուական քաղաքականություն էր վարում: Միհրան I-ը փորձեց օգտագործել սարմատների այս հզոր ուժը:

Ու թեև սարմատների, լեռնականների և իբերների մ.թ.ա.184 թ-ի արշավանքը վերջացավ նրանց ջախջախիչ պարտությամբ և պատերազմից սարմատների ու լեռնականների դուրս գալով, սակայն Մեծ Հայքի թագավորության մղած տևական ու ծանր պայքարը Սելևկյանների թագավորության դեմ հնարավորություն տվեց Միհրան I-ին կատարել ևս մեկ փորձ: Մ.թ.ա. 165 թ-ին նա գրավեց Ջավախքը և գերեց արքայազն Զարեհին: 3 տարի անց, սակայն` մ.թ.ա. 162 թ-ին Իբերիայի արքան ջախջախիչ պարտություն կրեց Մեծ Հայքի թագավորության բանակից ու ստիպված եղավ վերջնականապես հրաժարվել իր բոլոր հավակնություններից և ամրագրել սեփական ծրագրերի լիակատար փլուզումը:

Մ.թ.ա մոտ 93 թ-ին Տաշիրի ճ-մ-ում Մեծ Հայքի թագավորության բանակը, ընդառաջ գնալով իբերական իշխանների խնդրանքին, որոնք, գահընկեց անելով Փառանջոմին (մ.թ.ա. 160-93), Տիգրան II Մեծից խնդրել էին իբերական արքայադստեր հետ ամուսնացած նրա որդի Արշակին կարգել իրենց թագավոր, շարժվեց դեպի հյուսիս և համառ մարտում ջախջախեց Փառանջոմի գլխավորած Իբերիայի թագավորության բանակին: Փառանջոմը սպանվեց, Իբերիայի թագավորության արքա հռչակվեց Արշակը` Արշակ I Հայը (մ.թ.ա. մոտ 93-90) և Իբերիան ընկավ Մեծ Հայքի թագավորության գերիշխանության տակ: Այս իրադարձությունների մասին տեղեկացնում է <<Քարթլիս Ցխովրեբա>>-ն (Լեոնտիոս Մրովելի և Դավիթ Բագրատիոնի): Մրովելին որպես ճակատամարտի վայր նշում է Տաշիրը, իսկ Բագրատիոնին ավելի է կոնկրետացնում` Լոռիի մոտակայքում: Իր հերթին Մրովելին Իբերիայի արքա Արշակ I Հային ճանաչում է որպես Վաղարշակ I-ի (մ.թ.ա. 247-225), իսկ Բագրատիոնին` Արտաշես I-ի (մ.թ.ա. 201-189` կառավարիչ, մ.թ.ա. 189-160` արքա) որդի, սակայն այս երկու հաղորդումներն էլ սխալ են: Իրականում, հաշվի առնելով, որ Իբերիայում Արշակ I Հայի թագավորության ժամանակ Մեծ Հայքի արքան էր Տիգրան II Մեծը, կարելի է վստահորեն ասել, որ Արշակը հենց վերջինիս որդին էր: Հետաքրքիր է, որ այս ժամանակից սկսած էլ հենց մի քանի տասնամյակ Իբերիան ընդունում է Մեծ Հայքի գերիշխանությունը և Իբերիայի թագավորության բանակը Արշակ I Հայի (մ.թ.ա. մոտ 93-90) ու նրա որդի Արտակի (մ.թ.ա. մոտ 90-60) օրոք սկսում է գործել Մեծ Հայքի բանակի կազմում: Պոմպեոսի արշավանքի արդյունքում կարճատև ու ձևական կերպով Հռոմի <<դաշնակից և բարեկամ>> հռչակվելը որևէ էական փոփոխության այնուհանդերձ չհանգեցրեց:

Սակայն արդեն նույն դարի կեսերին Մեծ Հայքի թագավորության միանշանակ գերիշխանությունը Իբերիայում սկսում է սասանվել: Մեծ Հայքի թագավորությունը ձգտում էր Իբերիայի գահի վրա պահել Տիգրան II Մեծի որդի Արշակ I Հայի սերնդին, ի դեմս վերջինիս թոռ Փառնվազ II-ի (մ.թ.ա. մոտ 60 - ուղ. 35) և սրա փեսա ու գահակից Քարտամ I-ի (մ.թ.ա. մոտ 38 - ուղ. 35), այն դեպքում, երբ Պարթևական թագավորությունը ցանկանում էր երկրի ղեկին տեսնել իր թեկնածուին` մինչև Արշակ I Հայը Իբերիայում իշխած Փառնվազյանների տոհմի հետնորդ, Փառանջոմի թոռ և հասկանալի պատճառներով Արշակ I Հային ու նրա սերնդին ատող Միհրանին` Միհրան II-ին (մ.թ.ա. 35 - մոտ 20): Մ.թ.ա 35 թ-ի Դեբետ գետի ճ-մ-ում Իբերիայի և Մեծ Հայքի թագավորությունների միացյալ բանակը բռնկված խիստ համառ մարտում ծանր պարտություն կրեց, իսկ Փառնավազ II-ը ու Քարտամ I-ը զոհվեցին: Իբերիայի արքա հռչակվեց Քարտամ I-ի այրու հետ ամուսնացած Միհրանը` Միհրան II-ը: Դրանից հետո մի քանի տասնամյակ Իբերիան դուրս եկավ Մեծ Հայքի թագավորության քաղաքական ազդեցության օրբիտայից: Առավելագույնը, որ այդ պայմաններում կարողացան անել հայերը, դա Քարտամ I-ի որդուն ապաստան տալն ու մեծացնելն էր:

Արդեն մ.թ 16 թ-ին հայրական գահը վերագրավելու համար Մեծ Հայքից Իբերիայի թագավորության տարածք մտած Քարտամ I-ի որդի Միհրդատի գլխավորած Մեծ Հայքի թագավորության բանակը հաղթեց Միհրան II-ի որդի և հաջորդ Արշակ II-ի բանակին: Արշակ II-ը սպանվեց, իսկ Միհրդատը` Միհրդատ I-ը, հռչակվեց Իբերիայի թագավորության արքա: Սրանով ոչ միայն Փառնվազյանների տոհմը վերջնականապես զրկվեց իշխանությունից ու Իբերիայի գահին հաստատվեց Վրաց Արշակունիների ճյուղը, այլև այստեղ կրկին ուժեղացան Մեծ Հայքի դիրքերը: Սակայն սրան հաջորդած տասնամյակներում Մեծ Հայքում սկիզբ առած խառնաշփոթի պայմաններում Մեծ Հայքի թագավորության <<իբերիական>> քաղաքականությունը առանձնակի հաջողություններ չկարողացավ արձանագրել: Իբերիայի արքաները սկսեցին վարել բավականին անկախ և հռոմեմատ քաղաքականություն: Այս գործընթացը հատկապես լայն թափ ստացավ Միհրդատ I-ի թոռ, խիստ գործունյա ու տաղանդավոր Փարսման I-ի (35-74) օրոք: Այս պայմաններում Իբերիայի վրա ազդեցությունը պահպանելու համար Մեծ Հայքի ու Պարթևական թագավորությունները ստիպված էին միավորել ուժերը` այս երկրում Հռոմի ազդեցությունը սահմանափակելու նպատակով: Իր հերթին Փարսման I-ի եղբայր Միհրդատը և որդի Հռադամիզդը մի քանի անգամ հաստատվեցին Մեծ Հայքի գահին, սակայն այդպես էլ չկարողացան ամրանալ այս դիրքում:

I դարի երկրորդ կեսից և II դարի առաջին կեսին տարածաշրջանում ստեղծված քաղաքական հավասարակշռությունը հնարավորություն չտվեց որևէ մի երկրի միանշանակ գերիշխանություն ունենալ Իբերիայի վրա, թեև այս երկիրը այնուհանդերձ գտնվում էր Մեծ Հայքի և Պարթևական թագավորության քաղաքական ազդցության օրբիտայում: Իբերիայի դերը հատկապես կարևորվեց այն բանով, որ վերջինս յուրօրինակ մի միջնորդ ու բուֆեր էր հանդիսանում իր հզորության գագաթնակետին հասած Ալանակա թագավորության և մյուս երկրների միջև: Արդյունքում հատկապես Փարսման II Խիզախի (120-150) օրոք վերելք ապրող Իբերիան ավելի ու ավելի էր հակվում Հռոմի օգնությամբ ինքնուրույն քաղաքականություն վարելուն: Այս ձգտումը առժամանակ ապահովվեց որոշակի հաջողություն, սակայն հետագայում տարածաշրջանային ուժերի հավասարակշռությունը լրջորեն փոխվեց և առաջ եկան նոր վերադասավորումներ:

Բանն այն է, որ Վաղարշ I-ից (117-144) հետո Մեծ Հայքի թագավորության արքա դարձավ Տիգրան VII Սոհեմոսը (144-161, 164-186), որը, գահ բարձրանալով Հռոմի աջակցությամբ, արդյունքում խզեց Մեծ Հայքի ու Պարթևական թագավորությունների ավանդական դաշինքը և սկսեց մեծապես դաշնակցել Հռոմի հետ: Արդյունքում ստեղծված իրավիճակում հռոմեամետ կողմնորոշում որդեգրած Մեծ Հայքի և Իբերիայի թագավորությունները լրջորեն սահմանափակեցին Պարթևական թագավորության ազդեցությունը Հայաստանում ու Անդրկովկասում: Սրան Պարթևական թագավորությունը կարողացավ պատասխանել միայն Փարսման II-ի դավադիր սպանությամբ և իրեն նվիրված վերջինիս եղբայր Միհրդատին արքա կարգելով: Միհրդատ II-ի (150-155) գահ բարձրանալով Իբերիայում մի քանի տարով խիստ ուժեղացավ Պարթևական թագավորության ազդեցությունը՝ ի վնաս Հռոմի և այդ ժամանակ նրա դաշնակից Մեծ Հայքի շահերի: Այս պայմաններում 155 թ-ին գահի հռոմեա-հայկական թեկնածու, Միհրդատ II-ի որդի Համազասպի գլխավորած Իբերիայի ու Մեծ Հայքի թագավորությունների միացյալ բանակը հաղթեց Միհրդատ II-ի բանակին: Միհրդատ II-ը զոհվեց, իսկ Համազասպը՝ Համազասպ II-ը, հռչակվեց Իբերիայի թագավորության արքա: Միհրդատ II-ի գահընկեց լինելով և Համազասպ II-ի (155-180) գահ բարձրանալով, Իբերիայում կրկին ուժեղացան Հռոմի ու Մեծ Հայքի դիրքերը: Սակայն ժամանակի ընթացքում պարզվեց, որ Համազասպ II-ն էլ է հակվում պարթևամետ քաղաքականության: Այս պայմաններում 180 թ-ին իբերական գահի նոր թեկնածու, Տիգրան VII Սոհեմոսի որդի ու Համազասպ II-ի քրոջ որդի Արևի գլխավորած Մեծ Հայքի թագավորության, հռոմեական, ինչպես նաև Իբերիայի ապստամբած իշխանների միացյալ բանակը ու ալանները ջախջախեցին Համազասպ II-ի բանակին: Համազասպ II-ը սպանվեց, իսկ Արևը` Ռևը, հռչակվեց Իբերիայի արքա:

Իբերիան Ռևի (180 - մոտ 210), նրա որդի Վաչե Արդարադատի (մոտ 210-225), Վաչեի որդի Բակուր I-ի (մոտ 225-235) և վերջինիս որդի Ասպագուր I-ի (մոտ 235-255) օրոք ոչ միայն գտնվում էր Մեծ Հայքի թագավորության քաղաքական ազդեցության ոլորտում, այլև, կառավարվելով Ծոփքի թագավորության վերջին արքա Արտանեսի (մ.թ.ա. մոտ 140 - ուղ. 94), իսկ վերջինիս միջոցով նաև Մեծ Հայքի Հայ Արշակունիների շառավիղը հանդիսացող Սոհեմոսյան արքայատան ներկայացուցիչների կողմից, հանդիսանում էր Մեծ Հայքի ամենահավատարիմ դաշնակիցը:

[Lion]

Սակայն Խոսրով I Քաջի և դրան կարճ ժամանակ անց հետևած Ասպագուր I-ի մահից հետո Մեծ Հայքի կտրուկ թուլացման պայմաններում Իբերիայի արքա հռչակվեց Շապուհ I-ի (241-272) որդի Միհրանը` Միհրան III-ը (մոտ 255-320), որի արդյունքում Իբերիայում հաստատվեց Սասանյան արմատներ ունեցող և հակաարշակունյան քաղաքականություն վարող Խոսրովյանների արքայատոհմը: Այս պայմաններում, սկսած III դարի կեսերից մինչև IV դարի կեսերը և հատկապես այն բանից հետո, երբ Մեծ Հայքի գահին հաստատվեց Տրդատ II Մեծը, Իբերիայի ու Մեծ Հայքի թագավորության հարաբերությունները սկսեցին խորը ճգնաժամ ապրել:

III դարի վերջին և IV դարի առաջին կեսում մի քանի անգամ փոփոխակի հաջողություններով բախումներ տեղի ունեցան Մեծ Հայքի և Իբերիայի թագավորությունների միջև, որոնք սակայն որևէ էական արդյունքի չհանգեցրին: Դարի երկրորդ կեսին Պարսից թագավորության դեմ մղվող պատերազմից օգտվելով Գուգարքի գրավումը Իբերիայի կողմից ևս վերջնական չէր և Պապի (371-374) օրոք այն կրկին Մեծ Հայքի սահմաններում էր:

Գուգարքը հայտնվեց Իբերիայի թագավորության սահմաններում միայն 387 թ-ից հետո, սակայն այս անգամ արդեն բուն Իբերիայի թագավորությունն այնքան էր թուլացել, որ թուլացած Մեծ Հայքի, իսկ հետո արդեն Հայոց մարզպանության և Իբերիայի թագավորության տարածքը IV դարի վերջից մինչև VI դարի սկիզբը գրեթե հավասար կերպով ենթարկվում էր Պարսից թագավորությանը: Իրավիճակը չկարողացավ էականորեն փոխել նաև ռազմունակ ու պատերազմասեր Վախթանգ I Գորգասալը (446-491), որի մահից հետո Իբերիայի թագավորությունը սկսեց անկում ապրել ավելի արագ տեմպերով:

523 թ-ին Իբերիայում բռնկվեց հերթական ապստամբությունը Պարսից թագավորության դեմ, որի պարտությունից հետո Իբերիայի արքա Դաչին (491-523) գահընկեց արվեց, իսկ Իբերիայի թագավորությունը կտրուկ թուլացավ: Արդեն Դաչիի որդի Բակուր IV-ը (523 - մոտ 540), վերջինիս որդի Փարսման V-ը (մոտ 540-558), սրա եղբոր տղա Փարսման VI-ը (մոտ 558-565) և վերջինիս որդի Բակուր V-ը (մոտ 565-570) տեղի կենտրոնախույս ֆեոդալական ուժերի հզորացման ու Պարսից թագավորության ահագնացող ճնշման պայմաններում ըստ էության զրկված էին որևէ իրական իշխանությունից:

Միաժամանակ, արդեն սկսած Բակուր IV-ի կառավարման սկզբից, Պարսից թագավորությունը սկսեց ավելի ու ավելի մեծ տեղ հատկացնել Տայք և Գուգարք նահանգներում հսկայական կալվածքների տեր Բագրատունիներին, ձգտելով ի դեմս նրանց ոչ միայն ուղղորդել Իբերիայի վերջին արքաների դեմ հանդես եկող կենտրոնախույս ուժերին, այլև Բագրատունիների միջոցով վերջիններիս դեմ ստեղծել հզոր մի հակակշիռ: Այս պայմաններում VI դարի սկզբերից սկսած Բագրատունիները աստիճանաբար հասնում են մեծ հզորության` իրենց փաստացի ազդեցությունը տարածելով նաև Տայքից ու Գուգարքից հյուսիս ընկած Վրաստանի վրա, որտեղ սեփական արքաներից դժգոհ վրաց իշխանները ավելի շատ հակված էին ենթարկվել ոչ թե իրենցից բարձր դիրք ունեցող միապետին, այլ` թեև իրենցից հզոր, սակայն այնուհանդերձ ըստ էության իրենցից յուրաքանչյուրին հավասար կարգավիճակ ունեցող Բագրատունիներին:

Զարգացած ֆեոդալական հասարակական հարաբերություններով պայմանավորված տեղայնական ուժերի հզորացման և կենտրոնական իշխանության թուլացման անխուսափելի այս գործընթացը իր տրամաբանական վախճանին հասավ 570 թ-ին, երբ Պարսից արքա Խոսրով I-ը (531-579) գահընկեց արեց Իբերիայի թագավորության վերջին արքա Բակուր V-ին, սակայն միաժամանակ էլ, ստեղծված ռազմաքաղաքական պայմաններում չզգալով իրեն բավարար ամուր, Վրաստանի տարածքի կառավարումը թողեց տեղական իշխաններին: Առաջացած իշխանության վակումի այս պայմաններում Վրաստանի էրիսմտավար (իշխանաց-իշխան) հռչակվեց Սմբատ Բագրատունու (482 - մոտ 505) տղա Բագրատի (մոտ 505-515) որդու` Վախթանգ I Գորգասալի (446-491) աղջկա հետ ամուսնացած Գուրգեն-Գուարմ Բագրատունու (527-532), տղա Բագրատի (532-568) որդին` Գուրգեն-Գուարամ Բագրատունին (568-595), որը դրա հետ միաժամանակ էլ Հուստինոս II-ից (565-578) ստացավ կյուրողապատի կոչում:

Սրանով.

ա) դե-յուրե ամրագրվեց արդեն կես դարից ավել դե-ֆակտո գոյություն ունեցող վիճակը` Բագրատունիների առաջնայնության հաստատումը Վրաստանում:

բ) Բագրատունիների կրտսեր ճյուղը` Հյուսիսային Բագրատունիները, ձեռք բերեցին իրենց գլխավոր ճյուղին հավասար հզորություն:

Այսպիսով Մեծ Հայքի և Իբերիայի թագավորությունների բարդ և հակասական իրադարձություններով լի հարևանության մի քանի հարյուրամյա դարաշրջանը ավարտվեց: Հատկանշական է ու օրինաչափ նաև, որ այս դարաշրջանը ավարտվեց ոչ պակաս բարդ ու հակասական ձևով` Հյուսիսային Հայաստանի և Իբերիայի միավորումով Հայոց Բագրատունիների տիրապետության տակ:

[Иоанн]

У меня к Вам несколько вопросов. Буду признателен Вам за ответы:

1 - Когда именно произошло первое арабское вторжение в Армению? В 639 или 640 гг.?

2 - Каким годом именно датируется приезд императора Константа II в Армению? По Себеосу получается - 652 г.

3 -Когда именно был заключен союз между Теодоросом Рштуни и арабами? И заключали ли они союз, по крайней мере, два раза?

[Lion]

У меня к Вам несколько вопросов. Буду признателен Вам за ответы:

1 - Когда именно произошло первое арабское вторжение в Армению? В 639 или 640 гг.?

2 - Каким годом именно датируется приезд императора Константа II в Армению? По Себеосу получается - 652 г.

3 -Когда именно был заключен союз между Теодоросом Рштуни и арабами? И заключали ли они союз, по крайней мере, два раза?

[Иоанн]

Понятно.

Значит зоюз с арабами был заключен в 653 г. А кто же стоял у власти в Армении, когда впервые арабы вторглись в Армению в 640 г.? Тогда ведь (в начале 640-х-ых гг.) доминировал антивизантийский союз с арабами? Кто возглавил его, не Феодор Рштуни? И когда именно он сложил с себя византийский титул протоспафария, не в 653 ли, при согласии на союз с арабами? Или он сделал это (если, конечно, это был Феодор) в начале 640-ых гг.?

Ведь причина приезда императора Константа II в 652 г. заключалась в антивизвантийском политическом курсе армянских военначальников Армении, т.е., получается, - был первый, так сказать, союз с арабами в 640-ых гг., побудивший приехать василевса в Армении и уладить тут дела. Так ли это?

[Lion]

Значит зоюз с арабами был заключен в 653 г. А кто же стоял у власти в Армении, когда впервые арабы вторглись в Армению в 640 г.? Тогда ведь (в начале 640-х-ых гг.) доминировал антивизантийский союз с арабами? Кто возглавил его, не Феодор Рштуни?

[Иоанн]

Значит в начале 640-ых гг. никакой союз подписан не был с арабами, а просто доминировала в Армении антивизантийская ориентация ее полководцев (в пользу поддержки арабской), хотя Византия была чисто формальным правителем здесь. Получается, что в 652 г., после приезда Константа, Феодор, вошедший в союз с арабами, были формально смещен ромеями с поста протоспафария, а правителем Армении был поставлен некий Мавриан.

Да, это была целая военная компания со 100 000 армией, но столкновения с антивизантийски настроенными арм. полководцами и арабами так и не произошло ведь. Себеос или Гевонд, если не ошибаюсь, пишут, что католикос Нерсес и некоторые арм. полководцы уговорили императора не изливать своей злобы на них, ибо численность ромейской армия сама по себе уже сказала свое слово.

Ну так мы говорим об одном и том же, причина приезда императора состояла и в возвращении Армении и в отступничестве Феодора от ромеев, что могло привести к полному отмежеванию Армении от Византии, чего никак не мог допустить Констант, потому и приехал, чтобы вернуть статус Армении на прежнее место.

[Иоанн]

Я вот не совсем понял Вас, т.е. в начале 640-ых Феодор, можно сказать, отмеживался от ромеев и принял сторону арабов?

И еще пару вопросов:

1 - когда подписывался союз с арабами в 653 г., большая или меньшая часть армянских военначальников поддержала этот договор (по Вашим данным)?

2 - что Вам известно о Двниском соборе в 640-ых гг.? Некоторые источники датируют собор 645 г., а иные 648 (по Себеосу). По Вашим данным, когда именно датируется этот собор?