Хемшилы точнее Хомшеци

[sacred]

Օզջան Ալփեր. «Երեխաներս հայկական դպրոց են գնալու»

Posted on 18.07.2011 by Վահան Իշխանյան

Ալփերը հաճախ հայերեն նախադասություններ էր ասում, կուզեր հայերեն խոսել, բայց, ափսոս, համշենի բարբառը շատ տեղեր ինձ համար անհասկանալի էր:

-Ովքե՞ր են համշենները:

-Մի քիչ գիժ մարդիկ են, արևելյան սևծովյան շրջանում բնակվող և այդ շրջանի մշակույթն ունեցող մարդիկ, մահմեդական հայեր,-պատասխանում է Օզջան Ալփերը` արդեն կարող եմ ասել ոչ թե թուրք այլ թուրքահայ ռեժիսոր:

Ալփերը Երևանում էր Ոսկե ծիրան կինոփառատոնի շրջանակներում, հայկական համայնապատկեր մրցույթի ժյուրիի անդամ էր:

36-ամյա Ալփերը ծնվել է թուրքական Խոպա քաղաքի մոտի Շանա գյուղում(պաշտոնական անունը Քայաքյու): Մի քանի ֆիլմերի հեղինակ է, ավելի հայտնի դարձավ մի շարք մրցանակներ ստացած «Աշուն» խաղարկային ֆիլմով:

«Ես նրան Փարիզում հանդիպեցի, նա սկսեց հայերեն հետս խոսալ»,-պատմում է Սերժ Ավետիքյանը: «ինչպե՞ս, նա իրեն հա՞յ է համարում»: «Իհարկե հայ է համարում»:

Մահմեդական հայախոս համշենների հետ գրեթե շփումներ չեմ ունեցել, ճիշտ է, եղել եմ «Վովա»(գրական հայերեն` «Ով է» ) խմբի Երևանի համերգին, բայց հետները չեմ զրուցել, չեմ հարցրել` ովքե՞ր են համշենները, համշենցին իրեն ի՞նչ ազգ է համարում: Նրանց մասին միայն տարբեր հոդվածներից եմ տեղեկություններ ստացել, որ մահմեդական համշենների մեջ կան մարդիկ, որ գիտեն իրենց հայկական ծագման մասին, իսկ շատերն էլ իրենց համարում են առանձին ժողովուրդ` համշեններ: Նրանք բնակվում են Թուրքիայի սևծովյան արևելյան հատվածում, հայախոս մահմդեական համշենները 30-35 հազար են, կան նաև մահմեդական թրքախոս համշեններ, որոնց թիվը ավելի դժվար է որոշել:

Ու Երևան հյուրանոցի սրահում Ալփերին հանդիպելիս մտածում էի` այս թեման` համշենների ինքնության խնդիրը նրբորեն հարցնեմ: Խոսում ենք թարգմանչի միջոցով, բայց հաճախ Ալփերը հայերեն նախադասություններ է ասում.

-Ես հայ եմ,-ասում է Ալփերը ու հեշտացնում հարցեր տալս:

-Փոքրուց գիտեի՞ր, որ հայ ես:

- Փոքր ժամանակ էդ մասին չէինք խոսում, այն ժամանակ չգիտեինք: Բայց մինչև դպրոց գնալը թուրքերեն չգիտեինք, համշեներեն էինք խոսում: Հորս կողմից տատիկս թուրքերեն ընդհանրապես չգիտեր, իրանից եմ հիմնականում սովորել համշենահայերեն:

-Ո՞ղջ է նա:

Օզչան Ալփերը Երևան հյուրանոցում

-Չէ, Տատիկս 15 տարի առաջ մեռավ:

-Իսկ մայրդ ու հա՞յրդ իրենց ի՞նչ են համարում:

- Մայրս հայ է իրեն զգում, իսկ հայրս չի ուզում խոսել էդ մասին` համշենցի է իրեն համարում:

-Մամես ֆիլմի մեջ քիչ մը խաղցավ,-այս նախադասությունը նա հայերեն է ասում: Նկատի ունի «Աշուն» ֆիլմը:

«Աշունը» 2009-ին Ոսկե ծիրան մրցանակին չարժանացավ միայն այն պատճառով, որ Արսինե Խանջյանը ամբողջ ժյուրիի դեմ է գնում ու թույլ չի տալիս մրցանակ տալ, ասել էր, թե թուրքին Ոսկե ծիրան չի կարելի տալ: Ժյուրիի նախագահ ճապոնացի ռեժիսոր Կոհեյ Օգուրին, ստիպված, իր սկզբունքային դիրքերը չզիջելու համար նոր մրցանակ է սահմանում` ժյուրիի նախագահի մրցանակը ու հանձնում Ալփերին:

Եվ ի՞նչ եղավ, չստացավ մրցանակ մի ֆիլմ` «Աշունը», որի հերոսը` համշենցի Յուսուֆը թուրքական կառավարության դեմ պայքարելու համար ազատազրկվել էր ու բանտից առողջությունը կորցրած վերադառնում է տուն ու մահանում: Ֆիլմում լսում ես նրա, մոր ու գյուղացիների համշենի բարբառով խոսակցությունները, հայերեն խոսքը հակադրվում է թուրքերենին` իշխանության ու բռնության լեզվին:

Փոխարենը, հաջորդ տարի Ոսկե ծիրանի արժանացավ թուրքական «Կոսմոս» ֆիլմը, ուր Ղարսի բնակիչները ասում են, թե հայերը թուրքերին կոտորել են(այս մասին տես այստեղ):

-Իսկ կրոնականությո՞ւնը շատ է Համշենում:

-Չէ, այդքան տարածված չի: Աստված կա կամ էլ չկա, կարևոր չի, մնացածը կարևոր չի, եթե կա բոլորի համար նույն մարդն է,-ծիծաղում է,- բարեպաշտ չեն համշենցիները, ավելի արտաքինով են մուսուման:

Ասում է, որ կրոնականությունը ավելի տարածված է արևմտյան մասի, Ադափազար քաղաքի համշենցիների մեջ:

Ալփերը իր առաջին կարճամետրաժ «Մոմի»(համշենի բարբառով է, նշնակում է` տատիկ) ֆիլմի համար 2001թ. դատվել է թուրքական օրենսգրքի 8-րդ հոդվածով(որ հետո դարձավ 301 հոդված` թուրքական ինքնությունը վիրավորելու համար): Էրզրումի զինվորական դատարանը միայն տուգանք էր նշանակել:

MOMI Movie on You Tube

Իսկ ֆիլմից հետո շատ համշենցիներ իրենց զավակների անունները Լուսընկա(Լուսին) էին դրել:

-Դատարանում ինչո՞ւմ էին կոնկրետ մեղադրում:

- Մեղադրում էին, թե հայկականության պրոպագանդա ես անում, ներկայացնում ես թե իբր համշենցիները ճնշված են: Ֆիլմը համշենի բարբառով էր, իսկ այն ժամանակ Թուրքիայում արգելված էր ուրիշ լեզվով ֆիլմ նկարել: Հիմա նման արգելք չկա, իմ նոր ֆիլմը`«Երկարատև ապագա» չորս լեզվով է` համշեներեն, հայերեն, քրդերեն, թուրքերեն:

«Երկարատև ապագան» էկրաններին դուրս կգա աշնանը, իսկ մենք կնայենք, հավանաբար, մյուս «Ոսկե ծիրանին»:

-Ուղարկել եմ մի քանի փառատոների: Ուզում էի էս ֆիլմում Սոս Սարգսյանը խաղար, բայց հետո Անդրանիկի դերը ուրիշը խաղաց(«Ակօսի» հայկական բաժնի խմբագիր Սարգիս Սերոբյանը): Համշենցի հայ աղջիկը գնում է Դիարբեքիր, այնտեղ` հայկական եկեղեցի, ու հանդիպում է Անդրանիկ անունով մի ծեր մարդու, որ եկեղեցու պահակն է լինում: Անդրանիկը հարցնում է` որտեղի՞ց ես, աղջիկը ասում է Խոպայից, պահակը ասում է` նման ես մեր հայ աղջիկներին: Հարցնում է` հայերեն գիտե՞ս, ասում է` քիչ, համշենի լեզվով: Ֆիլմը նաև համշենցիներին ու հայերեին համեմատելու պատմություն է:

-Իսկ դերասանուհին իրո՞ք գիտեր համշենի բարբառը:

-Ոչ, նա համշենցի է, բայց բարբառը չգիտեր(մահմեդական համշենցիների մի մասը թրքախոս է), ֆիլիմ համար որոշ չափով սովորեց, երեք-չորս ամիս եղբայրս սովորեցնում էր նրան: Եղբայրս այս ֆիլմի պրոդյուսերն է:

-Իսկ դու հայերեն տառերը կուզե՞ս սովորել:

-Այո, այս տարի, կամ մոտ ժամանակներս անպայման սովորելու եմ: Ես ուզում եմ, որ իմ երեխաները հայկական դպրոց գնան:

-Որտե՞ղ, Երևանո՞ւմ:

-Ոչ,-ծիծաղում է,-Ստամբուլում:

լուսանկարները Իննա Մխիթարյանի

[sevar]

Амшенцы в Киргизии

[sacred]

Севар джан на той странице уже был.

[sevar]

Севар джан на той странице уже был.

Не заметил Сакред джан)) Удалить?

[sacred]

Не заметил Сакред джан)) Удалить?

[SamueLe]

Hovann Simonian

The Hemshin: History, Society and Identity in the Highlands of Northeast Turkey.

http://www.routledge.com/books/details/9780700706563/

[sevar]

ТРЕБУЕТ ПЕРЕВОДА

Ежемесячная газета "Дзайн Амшенакан" ("Голос Амшенский") издается в Армении с 2004г., однако больше известна за пределами нашей страны. И дело не только в том, что она выходит под патронатом землячества "Амшен" и бесплатно распространяется в заселенных нашими соотечественниками регионах - Абхазии, Краснодарском крае и других. На 8 страницах можно найти все об амшенских армянах - от их истории, культуры, быта, диалекта до особенностей вероисповедания и сегодняшних проблем.

ОБ УСПЕХЕ ГАЗЕТЫ ГОВОРИТ И ТО, ЧТО В ПОСЛЕДНИЕ ДВА ГОДА статьи о ней и ее создателе публиковались на страницах зарубежных периодических изданий, таких как журналы Hamshen (Москва), "Дитак" (Бейрут), выходящие в Стамбуле армянские туркоязычные периодические издания "Агос" и "Парос", а также турецкие "Бир гюн", "Аксийон", Today’s Zaman и другие. В прошлом году газета "Дзайн Амшенакан" стала победительницей всеармянского международного конкурса "Армения - родина всех армян", организованного Всемирным армянским конгрессом, Союзом армян России, Министерством диаспоры РА и Союзом журналистов Армении, а ее основатель и главный редактор Сергей ВАРДАНЯН был награжден медалью и дипломом.

Научный сотрудник Института археологии и этнографии НАН РА Сергей Варданян не только известный в Армении и за рубежом журналист, писатель, историк и филолог. Он миссионер, взваливший на себя тяжелую ношу по изданию двуязычной (армяно-русской) газеты. Из-за финансовых затруднений делает это он практически в одиночку, в одной из комнат собственной квартиры. С амшенцами Сергей Гагикович впервые столкнулся еще в 1969г., когда по окончании школы отдыхал на Черноморском побережье Сочи и Абхазии, и сразу заинтересовался их необычным армянским языком, который, как выяснил позже, является его амшенским диалектом.

С тех пор - а прошло более 40 лет - С.Варданян посвятил себя изучению истории, культуры, фольклора и быта амшенских армян. В своих многочисленных публикациях и книгах он представил жизнь не только амшенцев-христиан, но и поведал миру о тысячах амшенцев-мусульман армянского происхождения, проживающих ныне на территории Турции, в губерниях Ризе и Ардвин и частично в Узбекистане, Казахстане, Кыргызстане.

В ПОСЛЕДНИЕ ГОДЫ СЕРГЕЙ ВАРДАНЯН ОБЪЕЗДИЛ НАСЕЛЕННЫЕ ПУНКТЫ ИСТОРИЧЕСКОГО АМШЕНА, познакомился с десятками армянских семей и собрал свежую информацию, разместив ее на страницах своих книг и газеты. Во время путешествий ему нередко приходилось раскрывать амшенцам их истинное происхождение, отвечать на многие вопросы.

- В конце XV в. турки завоевали Амшен, а в начале XVIII в. приступили к насильственной исламизации местного населения. Часть амшенцев покинула исторические земли и рассеялась по Трапезундскому вилайету. Иная вынужденно приняла ислам. В конце XIX в. и особенно в годы Геноцида группы амшенцев перебрались в Абхазию и Краснодарский край, где, основав деревни, церкви, армянские школы и очаги культуры, сохранили свой язык, традиции, веру. В то же время в нескольких селениях на границе Турции и Аджарии проживали исламизированные армяне-амшенцы, которые в 1944г. по приказу Сталина были переселены в Среднюю Азию. В 1980-х гг. я дважды побывал в Средней Азии, где нашел этих переселенцев, называющих себя "хемшилами". На самом деле все они были амшенскими армянами. Уже в те годы у амшенцев пробудился интерес к своему происхождению, они не раз просили меня снабдить их русскоязычной литературой об их истории. Но подобных книг не было издано. Прошло почти 30 лет, многие исламизированные армяне Средней Азии перебрались в Краснодарский край, Ростовскую и Воронежскую области, и сегодня они вновь обращаются ко мне с просьбой выслать литературу на русском языке о своих корнях, языке и т.д. Но вопрос остается открытым - подобных книг издано не так уж много, они написаны на армянском языке и, по сути, предназначены для ученых и узких специалистов.

- Однако в 2009г. ЕГУ выпустил вашу монографию "Диалект, фольклор и музыкальное искусство исламизированных амшенских армян". Не способна ли она в какой-то степени заполнить нишу?

- Действительно, книга достаточно интересна и насыщена информацией, в ней собраны сказки, песни и частушки, размещен диалектический словарь, однако она на армянском языке, непонятном многим амшенским армянам, особенно исламизированным. Для перевода на другие языки нужно финансирование, что остается главной проблемой. Мы живем в век информационных технологий, однако мои путешествия показывают, что амшенские армяне не только лишены информации о своих предках или соотечественниках Армении, но и друг о друге: амшенцы-христиане удивляются, услышав мои рассказы об амшенцах-мусульманах, и наоборот. Более того, отсутствие информации и литературы в условиях изолированности от своих соотечественников работает на руку процессу ассимиляции амшенцев Турции с местным турецким населением.

- В чем выражается эта ассимиляция?

- Сегодня в губернии Ризе уже не разговаривают на армянском языке, хотя и используют в своей турецкой речи немало армянских слов и топонимических названий, а в провинциях Хопа и Борчка губернии Ардвин, населенных более 25 тысячами амшенцев, лишь взрослые разговаривают на хопском говоре амшенского диалекта, уже не понятном детям. Правда, отдельные деятели культуры как-то пытаются сохранить язык. Есть немало певцов, которые снимают клипы с песнями на хопском говоре, включают эти песни в свои диски. Прозаик Маир Озкан, поэт Юсуф Вайич творят на родном говоре, видный режиссер Озкан Альпер снял три фильма, где звучит амшенский диалект. Одна из популярных музыкальных групп Vova (Vov a? - Кто это?), исполняющих песни на амшенском диалекте, три года назад даже побывала в Армении. Но все это не носит массового характера. Простые люди хотят больше узнать о себе и своем прошлом, и лучший путь достижения этого - литература на доступном им (имеется в виду турецкий) языке, которой, к сожалению, мы сегодня не располагаем. А ведь есть немало состоятельных амшенцев по происхождению как в Турции, так и в России, могущих оказать финансовую поддержку подобным проектам.

- Вы не раз бывали в историческом Амшене. Что вас привлекло больше всего?

- Совместно с коллегой и тюркологом Лусине Саакян мы совершаем научные экспедиции, она общается и переводит беседы с туркоязычными амшенцами, я - с говорящими на хопском говоре. Привлекает все - от природы, старинных традиционных сельских домов, топонимических наименований до хороводных танцев, множества армянских слов в речи туркоязычных амшенцев. С каждым приездом удается собрать новые жемчужины фольклора на хопском говоре, сделать видеозаписи танцев, песен. Затем их систематизировать и ждать возможности для издания.

- Одна из изданных вами последних книг - "По дорогам моих воспоминаний" - написана бывшим жителем села Керц Айоцдзорской провинции, что недалеко от города Вана, Ервандом Кюрегяном и не имеет отношения к амшенцам. Что это за проект?

- Мой дед тоже из Айоц Дзора, соседнего с Керцем села Айкашен, и работа над этой книгой стала данью уважения его памяти. Ерванд Кюрегян был добровольцем в национально-освободительной борьбе против младотурок, участвовал в героических битвах Вана и Сардарапата. В 1921г. перебрался в Иран, а в 1985г. - в Лос-Анджелес, а через три года, когда ему исполнилось 100 лет, написал свои мемуары (за 10 лет до смерти!), имеющие неоспоримое историко-фактографическое значение. Его рукописи пронизаны правдой человека, пережившего Геноцид. В то же время в ней содержится богатейший материал о быте сельчан, традициях, песнях, взаимоотношениях армян с турками и курдами, а также армянских наименованиях рек, озер, сел и т.д., сегодня уже переименованных. Именно это и привлекло нас, меня и Лусине Саакян, когда после смерти Ерванда Кюрегяна к нам обратился его 80-летний сын, известный инженер-строитель Варужан Кюрегян с просьбой издать мемуары. Воспоминания написаны без знаков препинания и заглавных букв, словно на одном дыхании. Пришлось изрядно потрудиться. Наше издание снабжено 390 примечаниями, заметками, уточнениями. Кстати, в моем домашнем архиве есть столь много подобных материалов о Геноциде, а также об амшенцах, что хватило бы на целый музей.

- Однако вам предлагали открыть в Сочи подобный музей, возглавить его и даже назвать его вашим именем. Почему вы отказались?

- Действительно, такая задумка была, но при условии перевезти все мои архивы - тысячи фотографий, документы, мемуары амшенских фидаинов и армян, спасшихся от резни 1915г., видеозаписи, статьи и многое другое - в Сочи. Мне же хочется, чтобы эти уникальные ценности оставались здесь. Быть может, однажды найдется меценат, который загорится идеей основания музея амшенских армян здесь, в Армении.

Магдалина ЗАТИКЯН

http://www.golosarmenii.am/ru/20233/society/16984/

[Самvел]

очень интересная серия статей об исламизированных хамшенцах, передает всю гамму противоречии проблемы, всем советую. кстати и в статье повторяется ошибочная попытка применения армянской диалектологии к выяснению проблемы места происхождения амшенцев(являются ли они коренными или переселились из Айрарата(Котайк, Арагацотн)). между тем, как убедительно доказал академик Джаукян, в 8 веке армянские диалекты не существовали, были только незначительные фонетические различия между говорами отдельных нахангов(отсюда и сообщение Степаноса Сюнеци об окраинных говорах тморика, Тайка, Сюника и Арцаха, но речь идет не о диалектах, а о наречиях). признаки появления грамматических различии в армянском языке разных регионов появляются лишь после распада царства Багратуни, в том числе и известная частица "кы", которая и характеризует западноармянские диалекты(хосам кы, асим кы и т.д..) появляется лишь в 13 веке. нарастание этих различии шло с 13- по 18 века(что обусловлено отсутствием единой государственности- нарушением естественных связей между различными частями Армении) и современные армянские дилаекты сложились именно в этот период. так что в 8 веке амшенцы говорили на языке, который был общим и для каринцев, и для айрартцев, васпураканцев и т.д., тогда не было никаких западноармянских или восточноармянских диалектов

http://www.zham.am/blog/?p=1335

[Самvел]

Ովքե՞ր են նրանք. մուսուլման հայախոս համշենցիները(մաս 1)

Posted on 28.02.2012 by Վահան Իշխանյան Յըմազ. Եսանհարմար եմ զգում, որ թարգմանիչի միջոցով ենք խոսում

«Ես անհարմար եմ զգում, որ թարգմանչի միջոցով ենք խոսում, մենք կարողանում ենք այդ լեզուն բավականաչափ խոսել, բայց ցավոք սրտի ասիմիլյացիայի ենք ենթարկվել, ճնշումների ենք ենթարկվել, դրա համար էլ իրար բավականաչափ չենք կարողանում հասկանալ»,- ասում է Հոփայի նախկին քաղաքապետ Յըլմազ Թոփալօղլուն:

Այդ լեզուն հայերենն է: Աշխարհում բացի հայախոս հայից ոչ ոքի Յըլմազը չէր ասի` անհարմար եմ զգում, որ թարգմանչի միջոցով ենք շփվում:

Նույն լեզվով խոսողների իրար հասկանալու անհնարինությունը ընդգծում է ներկայությունս ակնարկիս մեջ` որպես մեկը ով հայ է, հայախոս, Հայաստանից եկել է Թուրքիա նյութեր հավաքելու այն մուսուլմանների մասին, ովքեր հայերեն են խոսում:

Ուր էլ գնայի` Հոփայի գյուղերը, խանութ ու սրճարան, Չամլըհեմշին` թրքախոս համշենցիների կենտրոնը, մեկ է իմ հայ լինելը անմիջականորեն ազդում էր շփումների վրա`մեկ դրական` ինչպես Հոփայում, երբ ուրախ դիմավորում են` «Հայաստանի՞ց ես, մենք էլ ենք հայ», մեկ բացասական` ինչպես Չամլըհեմշինում, երբ լսում է ծերունին, որ Հայաստանից եմ, դեմքի ժպիտը անհետանում է ու տուն է մտնում:

Յըլմազի հետ մենք կարող ենք հասկանալ բառեր, մեկ-մեկ նախադասություններ, բայց ոչ ամբողջական մտքեր: Մեր զրույցը հայերենից հայերեն կամ թուրքերենից հայերեն պետք է թարգմանել: Հայերենի երկու անհասկանալի բարբառներից մեկը վերացել է` զոկերի բարբառը, մյուսը պահպանվում է տասնյակ հազարավոր մարդկանց շուրթերին` Համշենի բարբառը: Բարբառով խոսողներն էլ կոչվում են համշենցիներ:

***

Էրդողան. «Կասկած չունեմ, որ հայ ենք եղել, բայց 400 տարի առաջ մուսուլման ենք դարձել, ինչո՞ւ որոշեցինք մուսուլման դառնալ, ինչո՞ւ մյուս հայերը չդարձան, չգիտեմ: Իսկ հետո էլ ինչո՞ւ մյուս հայերը մեզ հետ չշփվեցին, ինչո՞ւ:

«Կասկած չունեմ, որ հայ ենք եղել, բայց 400 տարի առաջ մուսուլման ենք դարձել, ինչո՞ւ որոշեցինք մուսուլման դառնալ, ինչո՞ւ մյուս հայերը չդարձան, չգիտեմ: Իսկ հետո էլ ինչո՞ւ մյուս հայերը մեզ հետ չշփվեցին, ինչո՞ւ: Առաջ ախպար չէինք, հիմա ախպար ենք»,- վարորդ Էրդողան Ենիգյուլը չի զայրանում, ինչ ասում է` ժպիտը դեմքին, հարցերն էլ պատասխան չեն ակնկալում:Հոփայի «Հայդե» բարում Էրդողանը մեկ համշեներեն է խոսում, մեկ թուրքերեն, համշեներենի մեջ մեկ երկու բառ հասկանում եմ, թուրքերենը թարգմանում է Խաչիկ Տերտերյանը: Անահիտ Հայրապետյանին թարգմանիչ պետք չի, լուսանկարի լեզուն միջազգային է:

Մենք` ես Խաչիկը, Անահիտը, Երևան-Ստամբուլ ավտոբուսով հատեցինք Վրաստանի և Թուրքիայի սահմանը և իջանք սահմանից 20 կմ վրա Հոփա քաղաքում` հայախոս մուսուլման համշենցիների ամենամեծ բնակավայրում: 12 օր ես փնտրում էի հարցի պատասխանները` ո՞վքեր են համշենցիները(հա՞յ, թո՞ւրք, թե՞ ոչ հայ, ոչ էլ թուրք, առանձին ժողովուրդ` համշենցի): Այդ հարցի պատասխանը փնտրել էի ու չէի գտել մինչև Թուրքիա մեկնելը, և եթե այն մի ճշմարիտ պատասխան ունի, ապա այն չիմացա վերադառնալուց հետո:

Պատմական ակնարկ

Պատմական Համշենը գտնվում է ժամանակակից Թուրքիայի հյուսիս-արևելքում, Վրաստանի սահմանից 90 կմ-ի վրա: Այժմ Համշեն անվամբ երկու բնակավայրեր կան Ռիզե նահանգում` Հեմշինը և Չամլըհեմշինը, որտեղ բնակվում են թրքախոս համշենցիներ:

8-10-րդ դարերի երկու հայ պատմիչների վկայություններն հիմք ընդունելով` գիտնականները եզրակացնում են, որ համշենցիների առաջին բնակավայրերը ստեղծվել են 8-րդ դարում: 8-րդ դարի պատմիչ Ղևոնդը վկայում է, որ արաբական նվաճողների ճնշումներից ազատվելու համար 12 հազար հայ Շապուհ և նրա որդի Համամ Ամատունիների գլխավորությամբ փախչում են Բյուզանդիա, որտեղ կայսր Կոստանդինը նրանց բնակեցնում է «բարվոք ու արգավանդ երկրում»[1]: Դոկտոր Լևոն Խաչիկյանը հիմնվելով Ղևոնդի վրա Համշենի հիմնադրման ստույգ ժամանակ է նշում 789-790թթ.[2]: Իսկ պատմիչ Հովհան Մամիկոնյանը «Տարոնի պատմության» մեջ հայտնում է, որ Համամը իր քաղաքը վերանվանել է Համամաշեն` Համամի քաղաք, բառի մեջ երկու հնչյուն սղվել են և անունը դարձել է Համշեն: Այս պատմության մեջ Համամ իշխանը «դառնում է» վրաց Վաշդեն իշխանի քրոջ որդին. Վաշդենը Համամին բռնել է տալիս, կտրում նրա ձեռքերն ու ոտքերը, ապա պարսկական զորքը առնում, անցնում Ճորոխ գետը և հարձակվում ու ավերում Համամի քաղաքը, որ Տամբուր էր կոչվում, քանի որ Համամը հայտնել էր իշխան Տիրան Մամիկոնյանին Վաշդենի դավադրության մասին. «Համամը սակայն հետո վերաշինեց քաղաքը և իր անունով կոչեց Համամաշեն»[3]: Լևոն Խաչիկյանը գրում է, որ Հովհան Մամիկոնյանի պատմությունը «առասպելանման է» և գրվել է Ամատունիների գաղթից մեկ կամ երկու հարյուր տարի հետո(Հովհան Մամիկոնյանի «Տարոնի պատմությունը» գիտնականները վերագրում են 7-9 դարերին[4]): Ըստ Խաչիկյանի , քանի որ Ամատունիները իշխել են Արագածոտնի և Կոտայքի գավառներում, հետևաբար համշենցիները այդ տարածքներից են գաղթել: Հայրս` լեզվաբան Ռաֆայել Իշխանյանը «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն» գրքի լուսանցքի այն հատվածում ուր Խաչիկյանը խոսում է համշենցիների Այրարատյան դաշտավայրից գաղթելու մասին, գրել է.«Համշենի բարբառը ցույց է տալիս, որ համշենահայերը Այրարատից չեն, այլ բնիկ են»: Համշենի բարբառը հայերենի արևմտյան բարբառների խմբին է պատկանում, իսկ Արարատյան դաշտավայրում խոսում են արևելյան բարբառով[5]:

700 տարի Համշենը որպես կիսանկախ հայկական իշխանություն պահպանում է իր գոյութունը, և տապալվում 1489թ. թուրքերի գրավումով: Վերջին Համշենի իշխանը Դավիթն է, ով պարտություն կրելով թուրքերից` հեռանում է Համշենից ու պատսպարվում Սպեր գավառում[6]:

Չամլըհեմշինի մոտ Չինչիվան գյուղը: Այս կոմղերում են եղել համշենցիների առաջին բնակավայրերը

1700-ական թվերից սկսվում է համշենցիների իսլամացումը և շատերը խուսափելով կրոնափոխությունից` ցրվում են Սև ծովի ափի բնակավայրերով մեկ` Տրապիզոն, Օրդու և այլն: Պահպանված չէ այդ ժամանակի որևէ վկայագրություն, թե ինչ պատճառներով և ինչպես նրանք սկսեցին մուսուլմանություն ընդունել: Բոլոր տեղեկությունները մուսուլմանացման վերաբերյալ 100- 150 տարի հետո են գրված:

Համշենցիների քրիստոնյա հատվածը 1860-ական թվերից Տրապիզոնից և մյուս քաղաքներից այս անգամ էլ սկսում է արտագաղթել Ռուսաստանի սևծովյան ափերը (այժմյան Կրասնոդարի երկրամաս և Աբխազիա), իսկ 1915թ ցեղասպանության ժամանակ թուրքական կառավարությունը բնաջնջում է քրիստոնյա համշենցիներին, մի հատվածը կարողանում է կոտորածներից փախչել Ռուսաստան[7]:

Հովան Սիմոնյանը նշում է, որ ըստ Օսմանյան դավթարների` Համշենի գավառում մինչև 1620-ական թվերը ճնշող մեծամասնությունը քրիստոնյա էր: Այդ ժամանակներում քրիստոնյաները բավական ծանր հարկեր էին վճարում Կոստանդնուպոլսին: Միայն Համշենի գավառակը 1609-1610թ. հարկ է տվել 7090կգ մեղր և 2660 կգ մեղրամոմ: 1626-1627 թթ հարկերը հիսուն տոկոսով ավելանում են: Սիմոնյանը հավանական է համարում, որ մուսուլմանացման պատճառներից մեկը քրիստոնյաների վրա դրված ծանր հարկերն են եղել: Նա իսլամացման այդ գործընթացը կապում է նաեւ հայ եկեղեցու առաջնորդարանի թուլացման հետ: 1630թ Համշենում գրված մի ձեռագիր հաղորդում է Եղնովիտի Խաչիքար (Խաչեքար/Խաչիկ հոր) վանքում եպիսկոպոսի բացակայության մասին: Այնուհետեւ, մինչեւ 1812 թ Համշենում ընդօրինակված ձեռագիր հայտնի չէ, որը ևս եկեղեցու թուլացման վկայությունն է:

Այդուհանդերձ, հակառակ իր թույլ վիճակին, Խաչիքարը գոյատևում է մինչև 1915 թվականը: Պոլսո Հայոց պատրիարքարանի 1913թ ցուցակներում այն գրանցված է որպես եկեղեցի, որի շնորհիվ էլ մինչեւ Մեծ եղեռն մոտակա Եղնովիտ/Էլեվիթ գյուղում հայեր ապրել են: Իսկ այսօր, Չամլըհեմշինի կենտրոնից 35 կմ դեպի լեռներ գտնվող այս գյուղում (ներկայումս՝ Յայլաքյոյ/Yaylaköy) ոչ հայի կհանդիպեք, ոչ էլ Խաչիքարի ավերակներ կգտնեք[8]:

Հարուն.Էմեն համշենցու տան կա ոչխարի փոստ

1900-ական թվերին սկսել են հրապարակվել համշենցիների մուսուլմանացման վերաբերյալ նյութեր, որոնց անդրադառանում է Լևոն Խաչիկյանը. Ազգագրագետ Սարգիս Հայկունին նկարագրում է Համշենի գավառի մոտ գտնվող Կարա Դերեի (Սև գետ) շրջակայքի հայերի բռնի հավատափոխումը իր «Կորած ու մոռացուած հայեր. Սեւ գետացիք» հոդվածաշարում` հրապարակված1895թ. «Արարատ» ամսագրում: Մոլլաների ղեկավարությամբ ենիչերիները երկու փորձերից հետո ի վերջո կարողանում են ներխուժել Կարա Դերեի ամենադիմադրող Թորոսլի գյուղը, սպանում դիմադրության ղեկավար Տեր Կարապետին և նրա համախոհներին. «Հայ ժողովուրդն շվարած Տէր Կարապետի երեսն կը նայէին, մօլլաներէն մին թրով մի հարուած իջեցույց քահանայի գլխին, նա ձեռն դէմ տալով կտրուեցան բազուկներն. Երկրոդ եւ երրորդ հարուածին արիւնը սկսաւ ֆշալ և գետին տապալեցաւ, որ անմիջապես միւս մօլլաներն յօշոտեցին մաս առ մաս նորա մարմինը որպէս զի երկիւղ ազդեն ամբողջ հայ ժողովրդեան վերայ: Ժողովրդեան մեծ մասը դիմադրեց թուրք ամբոխին, մերժեց նորա առաջարկութիւնը և մերժողի դիակը ընկաւ բարի քահանայի մասունքներու վերայ. Կոտորածը ամեն կողմ սկսաւ, ծեր և մանուկ սուրերու հարուածներու տակ կը թաւալէին»: Այնուհետև գրում է, որ մոլլաները նույնը արեցին հարյուր գյուղերում. «փախչողն արդէն փախաւ, մէկ մասը կոտորուեցաւ, մէկ մասն ևս առ երես ուրացաւ, որպէս զի վտանգն դռնից հեռացնէ»: Փախչողները իրենց հետ տանում են Տեր Կարապետի մարմնի մասերը, թաղում Կալաֆկա գյուղում, ուր Տեր Կարապետի որդին ձեռնադրվում է քահանա Տեր Կարապետ անունով և ուխտ անում, որ իր սերնդից միշտ քահանա ձեռնադրվեն Տեր Կարապետ անունով ու տարին մեկ ծպտյալ գնան Կարա Դերե ու մխիթարեն ժողովրդին: Ուխտը ընդհատվում է 1820-ական թվերին և կրկին այն շարունակում մեկ այլ ընտանիքից Տաւլաշյան Տեր Կարապետը, ով 1840-ական թվերին Կարա Դերեի և Համշենի բնակավայրերում քարոզում ու միւռոն է բաժանում իսլամացած հայերին:

Հայկունին ասում է, որ ծեր կանանց մեջ քրիստոնեական հավատը պահպանված է,1878-ին Համշենի կողմերում ճանապարհորդության ժամանակ հարցրել է համշենցիներին, թե իրենք իրենց ի՞նչ են համարում.

«Հարցուցի մի ծերունու.

-Ինչո՞ւ թուրքացած եք:

Սա ջերմ մահմետական էր, խոժոր դէմքով մի առ մի պատմել սկսաւ Մահմետի հրաշագործութիւններն: Մի պառաւ կնոջ ուղղեցի այս հարցումը մի գաղտնի վայր. «Յիսուս Քրիստոս անելով սկսաւ ասել`մեռնիմ հայի հաւատին»[9]:

Նաև Խաչիկյանը նշում է, որ Պողոս Թումայանցը իր «Պոնտոսի հայերը» աշխատության մեջ(1899թ.) խոսում է Կարա-Դերեի բռնի մուսուլմանացման մասին պատմող մի հիշատակարանի մասին, որը ինքը անձամբ տեսել է և ըստ այդմ հեղինակը Կարա Դերեի մուսուլմանացման թվական է նշում 1780թ.[10]:

Համշենցիների մի մասը բուն համշենից գաղթել է Հոփայի շրջան մոտ 250 տարի առաջ` 1700-ականների կեսերին:

Խաչիկյանը նշում է, որ մոտավորապես նույն ժամանակ է եղել Հոփայի շրջանի համշենցիների մուսուլմանացումը` հենվելով Գրիգոր Արծրունու 1887թ հրատարակած մի հոդվածի վրա, ուր ասված է, թե «նրանք 60-100տարի սրանից առաջ» են մուսուլմանացել, այսինքն 1780-1820 թվերին[11]:

խավիծը, անունյը նույնը, բայց տարբեր իր համով մեր իմացած ալյուրով քաղցրահամ խավիծից

Թուրքական ազգայնական պատմագրությունը համարում է, որ համշենցիները թուրքական ցեղեր են Միջին Ասիայից կամ այլ վայրից եկած, սակայն դրա վերաբերյալ ոչ մի աղբյուր չի բերվում: Մի այդպիսի օրինակ է Ստամբուլի համալսարանի Սոցիալական գիտությունների ինստիտուտում 2006-ին պաշտպանած Տուբա Ասլանի թեզը` «Սոցիալական կառուցվածքը և մշակութային ինքնությունը համշենցիների մոտ», ուր նա գրում է.«Անցյալի մի ժամանակաշրջանում, Սեւ ծովի արեւելյան շրջանում հայերի հետ նույն տարածքներում ապրած, և միեւնույն ժամանակ հայերի հետ նույն դավանանքին հետեւող համշենցիները մեր օրերում ասոցացվում են հայ ինքնության հետ: Մինչդեռ, համշենցիները քրիստոնյա թուրքական պարթեւների պետության հետնորդներն են: Նրանք մեր թվարկության 600-ական թվականներին Հորասանից եկել ու արեւելյան Սեւ ծով են հաստատվել և այնտեղ ինքնամփոփ կերպով ապրել են մինչեւ օսմանյան իշխանության հաստատումը: Ինչ վերաբերում է հայերին, նրանց մի մասը օսմանյան տիրապետությունից առաջ, իսկ մյուս մասը օսմանյան տիրապետությունից հետո այս տարածաշրջանը լքել են»[12]: Հենց թուրքական ազգայնական տեսակետն էլ իշխում է թրքախոս համշենցիների և հայախոս համշենցիների որոշակի հատվածի մոտ:

***

Ժամանակակից համշենցիները բաժանվում են երեք հիմնական խմբերի` քրիստոնյա համշենցիներ, ովքեր հայեր են, բնակվում են Աբխազիայում և Ռուսաստանի Կրասնոդարի մարզում, սյունի-մահմեդական հայախոս համշենցիներ կամ հոփա-համշենցիներ` բնակվում են Թուրքիայի Արդվին նահանգի Հոփա և Բորչկա շրջաններում(ինքնանվանումը համշեցի կամ հոմշեցի): Նրանց մի հատվածը մնացել է Սովետական Միության մեջ և այժմ բնակվում է Ղրղզստանում ու Ռուսաստանի Կրասնոդարի մարզում: Եվ թրքախոս սյունի-մահմեդական համշենցիներ կամ բաշ-համշենցիներ, որոնք հիմնականում բնակվում են Թուրքիայի Ռիզե նահանգում(ինքնանվանումը` համշիլ):

Նաև հայախոս մուսուլման համշենցիներ կան Ստամբուլի մոտ գտնվող Սաքարյա նահանգում, Ադաբազար քաղաքի մոտակայքում, ովքեր 1877-1878 ռուս-թուրքական պատերազմից փախել են Հոփայից.

«Ադաբազարի համշենցիները երկակի կյանք են վարում,-ասում է Համշեն ուսումնասիրող Հարուն Աքսուն,-աղոթում են, թուրք նացիոնալիստ են, խմում են, ու երբ հարբում են` ասում են պապերը հայ են եղել»:

Բնակչությունը

Հոփա համշենցիները ապրում են Արդվին նահանգի Բորչկա, Քեմալփաշա և Հոփա շրջանների 30 գյուղերում՝ մոտ 25 000 բնակչությամբ: Հոփայի և Քեմալփաշայի 37 000 բնակչության կեսից ավելին են կազմում համշենցիները:

Հոփա-համշենցիներ և բաշ- համշենցիներ համախումբ ապրում են նաև արևմտյան Սև ծովի Սաքարյա նահանգում(կենտրոնը` Ադաբազար), Քոջաալի և Քարասու գավառներում, որտեղ նրանց ընդհանուր թիվը` հոփա և բաշ համշենցիները միասին 10.000 -ի մոտ է:

Այսպիսով, Արդվինում, Սաքարիայում և այլ քաղաքներում բնակվող հայախոս մուսուլման համշենցիների ընդհանուր թիվը կկազմի 30-35 հազար:

Ռիզե նահանգում բնակվող բաշ-համշենցիների թիվը Հակոբ Խաչիկյանի բերած տվյալներով 30.000-ի սահմաններում է[13]: Թուրքագետ Լուսինե Սահակյանը ասում է, որ թրքախոս համշենցիների ընդհանուր թիվը 60 հազար է[14]:

Այժմ շատ Հոփա համշենցիներ և Բաշ համշենցիներ ապրում են Սև Ծովի Տրապիզոն, Սամսուն, Գիրեսուն և Օրդու քաղաքներում: Ստամբուլ, Անկարա և Իզմիրից բացի, նրանք սփռված են մինչեւ Գերմանիա և ԱՄՆ:

Քայաքոյ Kayaköy (հին անունը` Շանա-Şana)

Աներ և փեսա`Ջեմիլ և Ջեմալ

«Էմեն համշենցու տան կա ոչխարի փոստ,-Հարունը վերցնում է դռնից կախած ոչխարի մորթը ու փռում գետնին,-սրա վրա չոքում ու նամազ են անում»,- ու կռանալով նամազի տնազն է անում:

Հարունը ձախակողմյան աթեիստ է և հաճախ հեգնում է հավատը: Պատմում էր, որ Հայաստանից քրիստոնյա միսիոներ է եկել իրենց «դարձի» բերելու, դուրը չէր եկել.«Մի կրոնից հազիվ ազատվել ենք, հիմա էլ եկել մի ուրիշ կրոն են ուզում վզներիս փաթաթել»:

«Հարուն, ես էլ եմ աթեիստ»,-ըհը, բացի հայախոս լինելը մի ընդհանրություն էլ ունենք, երկուսս էլ աթեիստ ենք, միայն ինքը մուսուլման աթեիստ է, իրենք թլպատվում են: Իհարկե, դա արդեն հավատի հետ կապ չունի, միայն ավանդույթ է: Ես չգիտեմ, ուզեմ-չուզեմ երևի քրիստոնյա աթեիստ եմ: Ինչևէ, կրոնը վերանում է, մնում է լեզուն:

Քեմալփաշայի մոտ գտնվող Քայաքոյ գյուղը( հին անունով Շանա) 130 տուն ունի, հինգ հարյուր բնակիչ: Այստեղ է ծնվել ռեժիսոր Օզջան Ալփերը:

63-ամյա Ջեմալ Վայիչը` Ջեմիլի աները ասում է, որ գյուղը մի հինգ հարյուր տարվա պատմություն ունի, աղաներ են ապրել, հետո համշենցիները եկել հաստատվել են, աղաները ճնշել են համշենցիներին, իսկ հետագայում, երբ հաստատվել է հանրապետությունը (1923թ.) ստիպել է, որ բոլորը միասնաբար ապրեն: Գյուղի պատմությունը միայն կցկտուր բանավոր զրույցներ են, ուրիշ գրավոր պատմություն չկա:

Հոփա համշենցիների ոչ մի գյուղի վերաբերյալ չկա պատմություն, չես գտնի, թե որոշակի ե՞րբ, ինչպե՞ս և ինչու են եկել համշենցիները այստեղ, ինչպե՞ս հաստատվել, ինչ է եղել առաջին վերաբնակիչների անունները: Գուցե ինչ-որ տեղ օսմանյան արխիվներում լինե՞ն փաստաթղթեր:

Ոչխարի մորթը Ջեմալի աղոթքի ծածկն է.

-Նամազ անո՞ւմ եք,-հարցնում եմ:

-Շաբաթը մեկ անում եմ:

-Իսկ ո՞նց եք վերաբերվում, որ աղջիկդ աթեիստ է:

-Նորմալ, մեր տանը ոչ մի ստիպողական բան չկա:

Առաջին օրը Հոփայում բացօթյա թեյարանում մեր թուրքական գործընկերներ «Մի կյանք. Մշակույթի և բնապահպանության միություն» («Bir Yaşam») կազմակերպության նախագահ Ջեմիլ Աքսուի ու Հարուն Աքսուի հետ քննարկում էինք նախագիծը. և որոշվեց` հենց նույն օրը կգնանք Շանա, Ջեմիլի կնոջ` Նուրջանենց տուն, մայրը` Թեջիեն, համշենական ուտելիքի մասնագետ է:

Թեջիեն համշենական կերակուրների մասնագետ

Կանայք սեղան են գցում` սկզբում սփռոցը գետնին փռում, ապա վրան դնում կլոր սեղանը գրեթե գետնին կպած թզաչափ ոտքերով, շուրջը գետնին նստած ընդհանուր ամանից ուտում ենք բուն համշենական կերակուր` յաղալուշ` կաթնաշոռով ու սոխառածով տապակա, որ սուր համով տապակած պանիր է հիշեցնում: Մյուս կերակուրներն են տոլմա, և այլն, բայց նոր անծանոթ համը այնքնան գայթակղիչ է, որ թույլ չի տալիս մյուս համերը խառնվեն իրեն ու ձեռքս անընդհատ հացը մտցնում է ամանի մեջ յաղալուշը առնում վրան ու տանում բերանս: Ե՞րբ եմ վերջին անգամ ձեռքով ճաշ կերել:

Ու խավիծը, սա էլ տարբեր իր համով մեր իմացած ալյուրով քաղցրահամ խավիծից, էլի ալյուրով է` եգիպտացորենի ալյուր, կաթի սեր, յուղ, բայց ոչ քաղցր ու էլի անունը խավիծ: Ըհը, հայ ու համշեն ևս մի նույնություն կերակուրի մեջ:

Թեջիեն համշենական կերակուրը համեմում է համշեներեն երգերով.

Չախե կուքա տադիս կու / Անձրեւ է գալիս, աշխատում ես

Մեգան ցակ լմանիս կու / Մկան ձագի ես նման

Չանչաղանե քեդնիվե / Չանչաղանը գետն ի վեր

Օտքըթ փոբիկ թռչիս կու / Ոտքդ բոպիկ վազում ես

«Մենք մուսուլման միանգամից չենք դառել,-պատմում է Ջեմալը,- կրոնը օգտագործվել է դիրքերի հասնելու համար, այն ընտանիքը, որը իմամ է ունեցել, իշխանության հետ լավ է եղել»:

Այսուհանդերձ կրոնականությունը այնքան խորը չի մտել, և ըստ Ջեմիլ Աքսուի, ամբողջ տարածքում ընդամենը երկու համշենցի մոլլա կա:

«Իսկ ո՞վքեր են համշենցիները, ի՞նչ ազգ են»:

Ջեմիլ Վայիչ. համշեներենը հայերենից է առաջացել, եթե հայերը մեզ հետ ավելի շփվեն, մենք ավելի կզարգացնենք մեր լեզուն

«Ես ինձ համշենցի եմ համարում,-ասում է Ջեմալ Վայիչը,- մենք փոքրուց էդ լեզուն ենք իմացել, և ուզում ենք պահպանենք: Մենք մեր ինքնությունից չենք հրաժարվի, ես մինչև կյանքիս վերջ որպես համշենցի կապրեմ: Գիտենք, որ համշեներենը հայերենից է առաջացել, եթե հայերը մեզ հետ ավելի շփվեն, ավելի մոտիկ լինեն, մենք ավելի կզարգացնենք մեր լեզուն»:

«Իսկ ե՞րբ իմացաք, որ համշեներենը հայերենից է առաջացել»:

«Ես միշտ էլ իմացել եմ, հիսուն տարի առաջ էլ, ճիշտ է գաղտնի-գաղտնի էինք իմանում, բայց գիտեինք, ոչ մեկի առաջ բացեիբաց չէինք կարող ասել, որ հայերենից է մեր լեզուն»:

«Ինչո՞ւ»:

«Եթե մեկը ասեր հայկական ծագում ունենք բանտ կգցեին ամենաքիչը»:

Իսկ եղե՞լ է դեպք, որ մի համշենցու բռնեն միայն նրա համար, որ ասել է, թե հայկական ծագում ունի: Ոչ ոք ռիսկ չէր անի ասել: Մի դեպք Հարունը պատմում է, 1982-ին ձերբակալում են Ասալայի ակտիվիստ, նրան ցույց են տալիս հեռուստատեսությամբ և նա մի երկու բառ հայերեն է ասում: Բացօթյա կաֆեում մի համշենցի` Թասին Ալփերը ասել է`վայ, էս մերոնք են, ու միայն «մերոնք» ասելու համար երկու ամիս բանտ է նստել: Խմող մարդ էր, վաղուց մեռել ա:

[1] Ղևոնդ, «Պատմություն» գլ. ԽԲ, «Սովետական գրող», Երևան, 1982:

[2] Լևոն Խաչիկեան, «Աշխատութիւններ», հատոր բ, հոդված` «Էջեր համշենահայ պատմությունից», Գանձասար աստուածաբանական կենտրոն, Երեւան, 1999:

[3] Հովհան Մամիկոնյան, «Տարոնի պատմություն», հրտ. «Խորհրդային գրող», Երևան, 1989:

[4] Նույն տեղում, Վարդան Վարդանյանի Առաջաբանում:

[5] Լևոն Խաչիկյանի աշխատությունը տպագրվել է մի քանի անգամ, նաև` «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն», 13-րդ հատոր, ԳԱ հրատ., Երևան, 1981թ.: Որպես վերջին հրատարակություն օգտագործել եմ 1999թ. հրատարակված «Աշխատութիւններ»-ի բ հատորը:

[6] Նույն տեղում:

[7] Նույն տեղում:

[8] “The Hemshin. History, society, and identity in the Highlands of Northeast Turkey”, Edited by Hovann H. Simonian, Routledge, London and New York, 2007.

[9] «Արարատ» ամսագիր, 1895:

[10] Լևոն Խաչիկեան, «Աշխատութիւններ», հատոր բ, հոդված` «Էջեր համշենահայ պատմությունից», Գանձասար աստուածաբանական կենտրոն, Երեւան 1999:

[11] Նույն տեղում:

[12] Թեզը ամբողջությամբ ինձ տրամադրեց Ջեմիլ Աքսուն:

[13] “The Hemshin. History, society, and identity in the Highlands of Northeast Turkey”, Edited by Hovann H. Simonian, Routledge, London and New York, 2007.

[14] Լուսինէ Սահակեան. «Համշէնցիների թուաքանակի մասին յաճախ կեղծ եւ ուռճացուած տուեալներ են շրջանառւում», Ասպարեզ, 8 հունիսի, 2011:

շարունակելի

Լուսանկարները Անահիտ Հայրապետյանի

Ուսումնասիրությանը մասնակցեց Խաչատուր Տերտերյանը

[Krasar]

Жаль читать не умею.

[travelclub]

Жаль читать не умею.

Совори!) Я в классе 6-м в домашних условиях начал учить. Перед университетом свободно читал, еще через несколько лет, свободно понимал))

Единственное грамматика хромает, но если нужно будет это тоже за несколько месяцев исправлю. Совори! Всего 39 букв.

[Гайлан]

Жаль читать не умею.

[Самvел]

Кратко постараюсь передать смысл =)

Но это субъективное мое восприятие. Вообще интересная статья, много мелких незаметных аспектов и нюансов, на которых и построена статья.

Есть проблема: с одной стороны ассимиляция и обстоятельства, в которых они проживают, с другой стороны отсутствие связи с армянами. Амшенцы осознают свою связь с армянами. По крайней мере, те амшенцы, которые говорят на своем амшенско-армянском =) В статье есть исторический экскурс. Говорится о том, что существует три группы амшенцев: амшенцы-христиане; армяноязычные амшенцы мусульмане; амшенцы мусульмане туркоязычные.

Весьма показательно, что амшенцы задаются вопросами. Один из интервьюируемых, например: почему мы приняли ислам, почему другие амшенцы не приняли ислам, почему другие армяне с нами не поддерживали связь.

Вообщем, я плохо тоже владею языком, но попытаюсь перевести полностью статью. А то с описанием статьи у меня как-то не складывается. Да и заслуживает эта статья того, чтобы быть прочитанной и на русском.

[Krasar]

Совори!) Я в классе 6-м в домашних условиях начал учить. Перед университетом свободно читал, еще через несколько лет, свободно понимал))

Единственное грамматика хромает, но если нужно будет это тоже за несколько месяцев исправлю. Совори! Всего 39 букв.

[Самvел]

очень хорошая песня на амшенском диалекте из фильма "Осень"